Ko William Endicott
Ko William Endicott e dua na dausoko, ka gole mai ina noda vanua ena nona dau veivoli dri.
Keimami a sokota yani na tadrua ni veiyanuyanu ena dela ni dredre ni se sega ni donu vinaka sara tu na mape, se bera sara ni soveyataki vakaoti na wasawasa qo. Ena ika18 ni siga, keitou a biuta mai e dua na yanuyanu, keimami veicavuyaki mai me yacova na siga, keimami qai mua yani ina dua na daveta ena cakau levu.
Ena tinikadua na kaloko ena sigalevu, keimami sa galala ni sa sivi na cakau ia sa wavokiti keimami tu ga na veiyamotu dromu kei na nukurama. A mua tiko yani na soko ina toba o Bua, sa viavia 40 na maile na kena yawa, levei yarayara tiko ga yani na veiyamotu me lai yacova sara na veimama ni dua ena sigalevu ni a laurai kina e dua na yamotu e liu donumaka sara tiko ga na vanua me muria yani na waqa.
Keimami a saga na neimami igu kece me levei kina, ia a dreve kece. A coqa na yasa I mawi ni muailiu ni sa vo toka e tinikarua na maile me keimami yaco yani ina toba o Bua. A vakarautaki vakavinaka na laca ni waqa, tekivu tale ga me yavala na ipamu ni wai, sa laurai vinaka tale ga na kalamu kei na levu ni wai e vakavodoka ena dua na nawa. Ni keimami sa galala rawa mai na vatu a coqa na waqa, a bala na ikelekele me muria na kui qai talai yani e dua na velovelo, vakaiyaragi vinaka me lai vakadikeva mai na toba. A lesu tale mai na velovelo ni sa yakavi, keimami qai vakavakarau ena mataka cake me yavi na ikelekele. Ia a laurai ni keimami na tiko sara ena dua na vanua rerevaki ke yavi mai. Sa mani musu na kena wa, keimami qai yaco yani ina toba o Bua ena sigalevu ni ika19 ni Okotova, 1829.
Ni sa lai dikevi na vanua e kabasu, qai kunei ni kaca sara ga vakaca na boto ni waqa dodonu me vakavinakataki ni bera ni soko tale, ia a dredre ni kune e dua na vanua me tavo qai vakavinakataki kina, keimami na maroroi tale ga kina.
Ena gauna dredre qori a qai rogoci kina vei ira na itaukei ni kele tiko e dua na waqa mai Bau, viavia ciwasagavulu tale na maile mai ke, keitou mani vakatala kina e dua na velovelo me lai kere veivuke kina, me taura tale ga mai na itukutuku cava ga ena mai yaga ena itutu keimami sa tu kina.
Ia a sega ni cegu na kena sagai me botani na vanua e mimi tiko ena veika e rawa ni vakayagataki e waqa, me lai yacova na ika20 ni siga, ni a laurai kina ena marau levu e dua na waqa ni mua tiko yani ina toba. Ena lima ena yakavi a bala na kena ikelekele qai kilai kina ni waqa na Quill mai Merika tale ga, kena kavetani o Kinsman, soko mai Bau.
Era vakasalataka mai na lewe ni waqa qo na rerevaki ni veika e rawa nira vakayacora na itaukei ena neitou waqa, sa mani talai vakatotolo yani e dua tale na velovelo, liutaka yani na vakailesilesiliu ni Quill, me lai vaqara mai na imatai ni velovelo. Ena ika23 ni Okotova rau sa yaco vinaka ruarua yani.
Ni sa dredre na kena lai vakavinakataki i vanua na waqa, sa mani lewai me viri ga e dua na bilibili mai na kau ni vana kei na kau tale e so e waqa, me tavo toka kina na waqa ena toba, me qai vukei keimami, yadravi keimami tale ga mai vei ira na itaukei o kavetani Kinsman ena waqa na Quill.
Ena ika22 ni okotova sa vakarewa kina, lai kele volekataka na waqa na Quill, sa tekivu vakavakadewataki na iyaya kece. Ni oti qori sa qai seresere na waqa, tara na bilibili mai na gacagaca e so ni waqa. Keitou a veivosaki kei na Tui Bua ena ika25 ni Okotova, voli rawa kina e so na vuniniu me ka ni bilibili, vakaoti vakavinaka sara kina na botabotani ena imatai ni Noveba.
Ni sa vakarautaki vakavinaka na waqa, sa qai tovolei me tavoci yani, ia a sega ni dua na dali levu kaukaua vinaka me kune. Ena mataka cake, sa qai caka rawa e dua na dali, mani vakavuderi cake rawa kina na boto ni waqa, laurai sara na vanua e kabasu ena muailiu.
Me vaka ni a sega ni rawa ni vakavinakataki rawa na muailiu ena itutu keimami a tu kina, sa mani lewai me sa qamu mada ga ena iqamu kaukamea era cakava na daunikaukamea ni waqa ruarua, qai sosogi ena kau me kena ivakaoso, ubi ena rapa qai boro ena kuluta.
Ena ika9 ni Noveba 1829 a gade yani vei keimami o Maurice, na kavetani ni waqa na Morliano mai Oahu mai Awai, viavia onosagavulu na maile na vanua e kele tiko mai kina.
Ena ika19 ni Noveba ni sa oti na cakacaka levu ni kena sagai me botani, kei na dredre levu a sotavi, sa qai botani rawa, sega tale ni qai mimi ena gauna sa nawa kina. A qai kilai tale ga ni rua na kai Niusiladi e waqa rau sa drotaki keimami me rau lai bula kei ira na iTaukei. Ena gauna tale ga qori sa tekivu vakamamacataki dri tale kina na waqa na Quill.
Ena ika24 ni siga sa vakavodoki taucoko tale kina na iyaya kei na kako ni waqa, sa tekivu vakarautaki tale ga yani na dali ni vana kei na laca. Rau a qai veivosaki o kavetani kei na dua na turaga levu e kea me tara e tolu na vale mai vanua me vakamamacataki kina na dri [e vola toka o Endicott ni yaca ni vanua qo o Sub-a-sub, rairai o Savusavu].
Ena ika9 ni Noveba rau a gole yani kina I vanua na vakailesilesi liu kei na na ikatolu ni vakailesilesi ni waqa, kei na le tini tale ni sa tara oti na vale, ra sa tekivu sili dri tale ga mai na itaukei.
Na dri qo e dua na mataqali ka bula e kune ga ena nuku e cakau. E kilai ni vakaikanakana mai na wai weliwelia ni rawata mai na cakau kei na yamotu e bini tu ena vanua qo. Era dau silima mai na itaukei ni mati ena nodra noke ni dri nira lakova yani i cakau.
Nira sa yauta mai, e ra qai kauta yani ina vale sa vakarautaki tu e baravi, keimami qai lai volia kina. Mai keri e sa qai kau yani I valenikuro me lai saqa, oti sa qai kau yani ina vale me lai vakamamacataki kina ena buka. Ni sa buta vinaka, e sa lailai sara qai kaukaua, qai dau malumu tale me vaka na rapa ni sa maroroi tu e waqa.
E dua na iwiliwili levu vei ira na itaukei keimami a vakacakacakataki ira, vakalevu me sivia tiko e walusagavulu na takia, viavia le tini ena dua. Qo e sega ni wili kina na kena iwase era cabuka tiko ga e vanua, kei ira era veivuke ena vakamamacataki dri.
Na iyaya e vakayagataki vakalevu ena veivoli na dakai, kena gasau, na tabua, iyaya buli mai na kaukaumea, na cokocoko kei na iukuuku e so. A voli tale ga mai vei ira na ituakei na taku kei na yasi. na taku qo e rawa mai na vonu lelevu e dau coko ena nodra lawa magimagi era kena dau sara na talia.
Ena ika 10 ni Tiseba a vakarewa tale na waqa, toso voleka yani i matasawa, voleka ina vanua a tara toka mai kina na vale, lai vesuvesu vakaoti vakavinaka kina na dali ni waqa, vakaoti vakavinaka tale ga kina na cakacaka e se vo ena botabotani.
Ni oti e bogitolu se va, sa laurai na dredre ni cakacaka ni rui dredre na kila na nodra vosa, a qai kau mai na daunivakadewavosa mai na
waqa na Quill [qo o William Cary, e dua tale ga na kaivalagi eda sa rogoca oti na nona itukutuku ni bula e Viti]. A gole yani kei na so tale ga na kaiwaqa era sa kenadau toka ena cakacaka ni dri. A voli tale ga mai na nona kuro o kavetani Kinsman ni sa rui lailai na neimami, toso tale na kena voli na nodra dri na iTaukei.
Ena ika21 ni siga a soko lesu yani na waqa na Quill I Manila, sa kena iusana tiko yani e vica na drau na bibi na dri (800 piculs), na taku kei na iyau tale e so. A soko lesu tale mada yani ni a cagi cala tiko qai soko tale ena imatai ni Janueri. Ena ika11 ni Janueri 1830 a leqa kina o Seth Robinson e waqa. O koya e kai Salem mai Merika e dau vosataka kece tu ga na soko. Keimami a tosoya tiko ga na cakacaka ni vakamamacataki dri mai vanua, ra maroroya vinaka tiko ga na ituvaki ni waqa o ira na vakavakatawa tiko kina, sega sara ni dua na ka levu e yaco me lai yacova sara na ika30 ni Janueri. Na siga qori era qai visa kina na itaukei na neitou veivale, ra vakacacana kina e rauta ni sivia e 3 na udolu na kilo na dri, kama vata na iyaya ni veivoli, isulu kei na iyaya tale e so, ra sasaga lesu yani kina i waqa ena dredre na lewe ni waqa ena bogilevu tutu.
Ena mataka cake keimami qai kila nira butakoca na neimami kuro ena inaki nira vinakata na kena kaukamea. Keimami qai kila ni nodra