Ko Tui Nadrau Kei Ira Na Nona Tamata

Sa tabaki tiko yani vakamacawa na keda itukutuku makawa kei na ivakamacala ni noda itovo, me vukei keda ena noda lialiaci se o cei sara mada o keda ena gauna ni veisau eda donuya tiko qo.

Elevu sara na italanoa eda sa wilika oti. Sa da wilika oti e vica na itakitaki e baleti ira na dausoko ni valagi era a mai kunea na noda vanua. Nikua sa na tekivu tabaki kina na itukutuku e baleta na yavusa o Taladrau mai Nadrau, ena loma donu ni yanuyanu levu o Vitilevu, me vaka a tabaki ena vosa vakavavalagi ena Transactions of the Fijian Society, 1920.

O Tui Nadrau kei ira nona tamata era a vakaitikotiko mai Nakauvadra. Ena dua na siga sa qai kacivi ira nona tamata, a kaya vei ira mera sa liu ina nodra vanua, oya o Muaicobo. “Au na qai muri yani.” Era sa mai biuti Nakauvadra mera sa lako. Dede vakalailai sa qai biuti Nakauvadra o Tui Nadrau me muri ira. Ena nona ilakolako qo e muria na lomanivanua e Nalawa, mai yaco yani ena koro o Nabulibuligone, na koro liuliu ni vanua vakaNalawa. E se laurai tu ga nikua na yavu ni nona vale.

Era kidavaki koya mai na lewenivanua ena marau. Era taroga se gole tu i vei na ilakolako vakaturaga, qai kaya o koya ni muri ira tiko ga mai nona tamata era a liu mai. Era sa qai cikevi koya mera sa tiko vata ga e kea.

Ea vakadonuya o koya na nodra kerekere, ra mani tara kina e dua na nona vale levu ena delana o Navuta, e se yacana tu ga ena gauna qo, volekata ga na gaunisala. O Navuta oqo na yaca ni mataqali nei Tui Nadrau.

Dau qai rai sobu tiko mai me vakasaravi ira tiko na tamata ena nodra veilakoyaki. Era dau muria na marama ena nodra dreke kuro cake i lomanivanua.

Ia e dodonu mera dau tube na kuro ena vakarokoroko nira donumaka nona itikotiko, ke ra sega ni vakayacora oya e kilai kina nira beci koya. Na ka sa qai dau cakava o koya me virika nodra kuro ena vatu ni nona lautuva ni vale me kakavorovoro.

WAINIMALA

Biu mai o Nabulibuligone sa qai vakamuria mai na wai o Waisomo (mai Nagonenicolo, ena basoga ni Wainimala) yacova mai na koro o Nabila.

Era taroga se gole tu i vei na ilakolako, qai kaya o Tui Taladrau ni vakamuri ira tiko ga na nona tamata era a liu mai vua.

Era qai kerei koya me tiko mada vakalailai kei ira, sa mani vakadonuya. Era qai tara e dua nona vale o ira mai Waisomo, ra vakayacana me Navuta, e se yaca tikoga ni vanua oya nikua.

Dede nona tiko e kea sa vaka e votivoti vua nodra itovo na iTaukei, e kaya nira kosakosa qai veibeci. Sa gu tiko ga na yalona me muri ira nona tamata. Sa mani tatau vei ira mai Nabila me sa lako i Muaicobo, na nodra koro e tiko e loma ni veidelana e lomai Vitilevu.

Vakamuria cake na Wainimala, yaco i Waibasaga ena basoga ni wai o Wainisavulevu yaco yani ina koro o Burekadi. Ra taroga se gole tiko i vei na ilakolako, qai kaya o koya ni muri ira tiko nona tamata era a sa liu mai. Era kerei koya me yalovinaka me tiko ga me sa nodra turaga. Vakadonuya sara o koya ra mai tara e dua nona vale levu. Oti ga e dua na yabaki nona tiko, sa vakamamasu o koya mera yalovinaka me sa muri ira mada nona tamata.

MUAICOBO

Lako o koya muria cake na Wainivodi, e dua na basoga ni Wainisavulevu, yaco yani i Navatulolo era tiko kina na kai Nauluvatu. Ra tarogi koya se lako tiko i vei qai kaya o koya ni vaqarai ira tiko ga na nona tamata era a sa liu i Muaicobo. Era qai tukuna vua, “Kemuni na turaga na Vunivalu, oni sa yaco sara ga mai kina! O Muaicobo ga e toka mai tai ni wai qori!”

Sa mani yaco o Tui Taladrau vei ira nona tamata ena nodra koro o Muaicobo, era sa mai vakatikotiko tudei kina. Dede vakalailai nona tiko sa qai vakaraitaka vei ira o Tui Taladrau me wavoki ena veikoro me raici ira na nona tamata. Sa mani cavutu na ilakolako, matai ni cegu o Vatakesa, moce kina. Mataka cake tomani tale na ilakolako. Ena nona ilakolako qo erau sota kina kei na dua na tamata e tube tiko e dua na kato tabua, tuvi vinaka toka ena draunidalo.

Ia, o Tui Taladrau tale ga e tube tiko na kena kato ivaqa, e tuvi tiko ena masi. Liu tiko na turaga oya, muri tiko yani o Tui Taladrau.

Yaco yani o Tui Taladrau a raica sara ni dabe toka e dela ni vatu. Rau veitalanoa vakalailai sa qai bucina e lomana me sa lawakitaki koya mada na itaukei ni tabua. Dusi sara i muri o Tui Taladrau a kaya, “Na cava ga oya?” A rai muria sara nona dusi. Dabu! a liva ga ni veisautaka na ituvi ni kato ruarua. Rau qai veitalatala sa veisau tu na kato ena ivadi nei Tui Taladrau, sa kauta o koya na kato tabua. Tikotiko o Tui Taladrau sa qai vakawatitaka e dua na marama ni nona yavusa o Navuta, me o Radini Taladrau. A dua na luvedrau tagane yacana o Roko Leba. A qai vakaroti Lewasausauvuru o Tui Taladrau me kauta na kato tabua me lai vunitaka tiko i Dubue. Rau qai vakaroti tale ga e rua na lewe ni mataqali o Kainasalia kei Kainaveisama

me rau tomani Lewasausauvuru ena nona ilakolako ni kau tabua.

ROKO LEBA

Sa qai bale na turaga levu o Tui Taladrau, mani sosomitaki koya o Roko Leba na luvena, sa cauravou levu tu ena gauna oya.

Vakalailai ga sa toki o Roko Leba me lai vakaitikotiko tudei i Dubue, na koro a lai vunitaki tiko kina na kato tabua, mani lewa o koya me nona koroturaga. Levu sara na ka lelevu e cakava kina.

E dua na lawa a tauca o koya, me tabu na cola iwau e loma ni koro. O koya e beca ena moku, vavi me laukana. Ni sa kilai raraba na tabu oqo, era dau tau iwau rawa nira vakarau curuma na koro.

Ke raica o koya e dua ni ligalala mai, e dau kaya, “Na wekaqu dina qori.” Ke dua e cola iwau mai, e dau kaya, “Na cava qo, na ivalu?” Ena qai yatova na nona iwau me cemuria, ia kalougata me drobula, ke tobo ena moku.

Na ivalavala ni kere tabua e va qo, ke dua e lai kere tabua vua na turaga, ena sega ni soli, ia ni lai kere tabua vei Lewasausauvuru ena soli.

A turaga levaleva o Roko Leba. E sega ni dua e douvaka nona vale. Na yaca ni nona vale o Naninotu, se o Naninotabu, kena ibalebale ni tabu mada ga na “nino” kina, oya meda “iro”.

Ni sa tiko mai Dubue o Roko Leba rau sa mani watina kina e dua na marama ni Namasei kei na dua na marama ni Namoriti (se Nubu). A sucu e liu na marama ni Namasei, qai tagane na gone, vakatokai me o Nasaunivalu. Sa qai sucu tale na marama ni Namoriti, tagane tale na gone.

Na luvena na marama ni Namoriti e vakatokai me gone, ni a qai sucu taravi Nasaunivalu. E wili tiko vakaulumatua o Nasaunivalu, e sa na isosomi kina kei Roko Leba na tamana ena veiliutaki.

Ni se cauravou lailai o Nasaunivalu, a vakayacora kina e dua na ka veivakurabuitaki. A viagunu ena dua na siga, qai kerei tinana me lai taki mada mai. A sega ni via lako o tinana, ia ni cikevi koya tale sa qai lako. A kunea gona e dua na mata ni vure e nodratou loga ni teitei. Lesu tale vua na turaga a taroga, “E vure mai vakacava na wai oya?” Qai tukuna o koya, “Au vakawaqa ga kina na mataqu, a vure mai na wai.” Na yaca ni vanua e yaco kina na cakamana qo o Vagadrau me yacova nikua.

ROKO RATU LEVU

A qai watina e dua na marama ni nona yavusa ga o Navuta. Sucu e dua na luvedrau tagane, yacana o Roko Ratu Levu. Sega ni dede e ratou sa toki i Nakorolakalaka, na