O IRA NA KAI EMALU
na veika a sota kaya. E kaya o koya ni gauna e rau sota kina kei Ro Vucago, e sa qase sara a lutu kece na batina. A qai solia vua na iulubale qo ni vu ni lutu ni batina: “Sobo noqu itau Misi Kar, o raica ni sa sega na batiqu.
E dau vaka oya o keimami na kai Viti ni keimami dau kani ira tale na wekai keimami dina. O yau mada ga au a vakamatea e dua na taciqu, au qai kania. Au kunei koya ena lomanivale nei watiqu. A sega tale ni dua na ka me caka au sa vakamatea ga me kua ni rogorogoca kina na yacaqu. Me vaka na kena ivalavala me vakamatei me laukana.”
Nira sa mai soro ina matanitu na kai Noemalu, me vaka nira yavusa liuliu, a totolo sara nodra sa muri tale ga mai na veiyavusa tale e so, era bau tale ga mai o ira na wekadra mai Colo Navosa.
BOSE LEVU NI VEIYAVUSA
Ena yabaki 1874, a vakayacori kina e dua na nodra boselevu na veiyavusa kece e Colo mai Navuso, ena basoga ni wai na Waimanu kei na Rewa, na koroturaga ni yasana o Naitasiri.
A kaciva na bose qo o Misi Kar me mai vakamacalataki kina vei ira na veituraga bale, ni sa na soli na lewa kei Viti ina matanitu o Peretania, kena iliuliu na marama na Ranadi. Ena gauna oya a tiko kina mai Serene o Cakobau ena nona veisiko vua na Kovana kei Niusaucawelesi, o Sa Ekulisi Robinisoni, o koya a vakarautaka na ivola ni soli kei Viti i Peretania.
A tadu lesu mai o Cakobau ena ikatinikadua ni Janueri 1875. Eso vei ira na lewe ni nona ilawalawa era a tauvi misila mai, ra qai mai vakadewa i Viti. Sa dua na ka na totolo ni dewa ni mate ni a dewavi ira tale ga na mai bose tiko e Navuso, bau dua vei ira o Ro Vucago. A ciba ena nona ilakolako lesu, mani bulu koto kina mai Naseuvou ena Waidina.
O Ro Suguturaga na ikarua ni luvei Ro Vucago, e qase o Ro Manasa Duikeva, tarava o Ro Suguturaga, a gone o Ro Qereqeretabua. E ratou turaga vinaka kece, dina, dau tokona na matanitu, ratou yalataka kina nodratou dina, ratou veidinadinati vakairatou.
O Duikeva o koya e qase, e duru ni lotu Wesele ena yasayasa oya. Kalougata sara o koya ni vakavuvale levu, va na luvena tagane, dua na luvena yalewa. E ratou a qai vakaitavi vaka Buli e Noemalu e tolu na luvena. O Ro Qereqeretabua na taci Ro Suguturaga a turaganilewa vakadede tu e Lomaicolo. O koya kei Ro Suguturaga e sega na luvedrau tagane, e rau vakaluveni yalewa ga.
A sega ni vagunuvi o Suguturaga me yacova sara ni sa mate o tamana o Ro Vucago. Ia a liutaka tu ga na yavusa ena nodra a vakalalai Nariva mai ra qai dro i Gusunitu e Noikoro. A qai vakasoqoni ira na leweniyavusa o Ro Suguturaga ena ulu ni Wainimala a qai tara kina na koro o Narokorokoyawa. Na nona veiliutaki gona era a vakaleqai kina mai Vatukubu na mataivalu ni Bau era a via mai sauma na mate nei na iTalatala Misi Peka.
Ena nona veiliutaki tale ga era a cokovata kina kei Noemalu na mataivalu tale e so ena kena kabai kina na koro levu a qaqa o Nakorobalavu ena dakui Naivucini, na nodra itikotiko liu na kai Navitilevu, tara tiko kina e rauta e ciwa na bure, oya me baleta na ciwa na mataqali ni yavusa Vitilevu. Na kedra le levu kei na nodra qaqa e vuna nodra dau veivakatotogani, me vaka mera Jamani tu ni gauna oya.
Era sega ni muria na lawa dodonu kei na itovo, levu nodra laba vakatawadodonu. Era dau vakamatei na mata era talai yani. Era qai cokocokovata na mataivalu ra qai vakavua na koro, ra talabusese na kai Navitilevu, ra se ina veiyasana kei na veikoro. Ena yabaki 1884, era a qai kacivi mai mera lai tawana tale nodra qele vakayavusa, na iyau levu dina.
Ni oti oya sa qai yaco yani na lotu Wesele muria yani na Wainimala i Matailobau. Era sa qai vala na yavusa Noemalu kei Matailobau, era mani vakadrukai kina na kai Matailobau. Sa qai yaco na veisaututaki ra yalataka kina na kai Matailobau nira na qai solia nodra ka ni druka.
Ni mai cava na yabaki 1884, a qai vakayacori e dua na solevu e Taulevu, Matailobau vei ira na kai Noemalu, me cabo kina vei ira na iyau levu me vaka na ibe, masi, iyaya tuli kei na iyau vakaviti tale e so, me vaka na kena dau vakayacori na soqo ni vakacaucau vei ira na qaqa e sega ni dau kilai rawa na kena iyalayala.
Ni sa yaco oti na veisaututaki e Colo Isi ena yabaki 1874, sa qai wili mai o Noemalu ina matanitu, a qai volai vakamatata na veika e yaco tarava.
E tukuna o Jone Kuruduadua ni a sotavi Ro Sauturaga vakadua ena yabaki 1884, a raica ni se bula tiko ena 1903. Turaga dina, rakorako, vakaturaga nona itovo, a qai bale rauta na yabaki 1904.
NA IKURI NI KEDRA ITUKUTUKU NA NOEMALU
Ena gauna a Vunivalu kina o Ro Naivua na luvei Ro Lailai (e kainaki tu ena so na vakadewa ni itukutuku qo ni tamai Ro Naivua o Ro Botanibua, e sega ni dina oya, e rau veitukani), era a muri sobu kina mai Namosi (mai Navosa, yasana makawa o Colo Wesi), ra toki i Vadraqele ena uluniwai o Tonuve (Navua) e delai Naqarawai, qai vuki na yacana me o Nakuruyawa, e kena ibalebale na kurukuru rogo yawa. Na yaca qo e kilai levu kina na turaga qo ni rogo yawa na kena itukutuku.
Ena nona tiko mai Nakuruyawa o Ro Naivua, era qai vuvutaki koya na turaga ni Nalea ena nona rogo, ra mani kere ivalu vei Ravisa na iTaukei Vunaqumu. A ciqoma o koya qai kabai Nakuruyawa.
Ni sa toso tiko na kaba, era liu na mataivalu colaiwau na “Udu” mera lawalawavaki koto, ra qai tarava na “Botinikusa” mera bololaka na koro. Nodra qai vala mai na viribai e lomanikoro, era sa vakasuka vakasalusalu mai ra qai coko ena nodra lawa na Udu. A balemate ena ivalu qo o Ro Lailai na luvei Ro Naivua, era qai dro kina na kai Noemalu, a lala kina nodra koro.
Era qai vala tale kei na mataivalu nei Ravisa, a visa kina o Nakuruyawa. Era sa qai dro i Launiu Navosa, mani lai bale mai kea o Ro Naivua, sosomitaki koya na luvena o Ro Doidoi. A lomana tu o koya mera lesu tale i Emalu na nodra vanua mai Korolevu Namosi e Navosa. Ena nodra tiko mai kea erau a qai bukiveretaki Ro Doidoi e rua na turaga, o Taukei Vunirara kei Taukei Nukulasa, me kovei vua na bilo. Erau turaga lalai ga, ia a yaco nodrau inaki. Era rarawataka oqo na wekai Ro Doidoi, vakabibi o iratou na kawa nei Nadurutamata, ni vasu vei iratou o Ro Doidoi.
Au a sota kei Nadurutamata rauta na yabaki 1884. Qo e dua na turaga rogo e Noemalu. Na ibalebale ni yacana, ni nona tara e dua nona bure a mokuta kina e le va me ratou ivakasobu ni duru vava. Ena neirau sota oya sa lutu kece na batina, sa yabaki vitusagavulu vakacaca kina. A veiliutaki tiko o Ro Doidoi ena loma ni yabaki 1815 kina 1835. E kena irairai ni tamana beka se o tukana a qai vakalesui Ro Doidoi me vagunuvi tale kina, era qai kaya kina, “Sobo! sa dua na ka ca ni mai kovei na bilo vua na turaga levu e Noemalu, baleta beka ga ni se gone”.
O ira na gona na qase nei Ro Doidoi era a qai ucuna na takaiwaqa (mataqali iwau) na yacana na “Maci” me rau moku kina na turaga rua e loma ni vale, rau qai dro kina i Wainimala ina koro o Nabili. Sa qai biuti Noemalu o Ro Doidoi kei ira nona tamata mera lesu i Wainikoroiluva ena uluniwai o Tonuve mai Navua me tawani vakarua kina o Nakuruyawa. Tara tale ga na koro o Ubi, qai lai bale kina o Ro Doidoi, mani sosomitaki koya o Ro Vucago. Ra qai vakacibivalu na kai Noilea, a mani vakalalai kina o Ubi, ra toki mera lai tawani Wairiva.
Ena nodra tiko mai kea era qai veisei kei ira na kai Nabukebuke (Namosi) kei ira na kai Nareba, qai visa kina o Wairiva, ra qai dro na kai Noemalu i Vunilagi e Wainikoroiluva tiko ga, sa qai sautu na vanua, ia e lekaleka wale nodra cegu ena ivalu.
A qai valuti ira e Vunilagi o Vasui Korolevu, na taci Kuruduadua na iTaukei Navua, na Tui Namosi. Na ivalu oya e le levu era balemate kina. Era qai dro na kai Noemalu ra lai vakaruru tiko i Wainimala, qai vakasoqoni ira vata o Suguturaga, koya a qai Buli Noemalu, mera maroroi vakamatanitu. E luvei Ro Vucago o Ro Suguturaga.
O Ro Vucago mada ga a dro i Vosa (Colo Wesi), e muri a qai lai tomani luvena o Ro Suguturaga i Nairokorokoyawa na nodra itikotiko na kai Emalu ena gauna qo.
Ena gauna a kacivi kina na Bose Vakaturaga mai Navuso ena yabaki 1874 me baleta na Soli kei Viti a bau lako tale ga kina o Ro Vucago. A mani tauvi koya mai kina na misila, qai lai ciba i Naseuvou Waidina ena nona ilakolako lesu, rauta beka na yabaki 1875. Sa qai sosomitaki koya o Ro Suguturaga me yacova mai qo. E turaga levu dina.