NODRA VOSA NA TURAGA NA PERESITEDI RATU WILIAME MAIVALILI KATONIVERE ENA DOLA NI NODA BOSE LAWA ENA SIGA MONITI NA IKA4 NI SIGA NI VULA KO MAJI 2024

• Sivika Dokai ni Palimedi; • Na Turaga na Vosa Vakadua Vakatawa kei na Lewe ni Mataveilewai Dokai; • Na Turaga na Liuliu ni Matanitu; • Kemudou na Paraiminisita Veivuke; • Na Minisita ni Bose Yaco kei na Minisita Veivuke; • iLiuliu ni To ni Veisaqa; • Na Lewe ni Bose Lawa; • Na Mata ni Vei Matanitu mai Vanua Tani; • Na Vulagi Sureti; • Kemuni na Turaga kei na Marama. Miau sa bula re ka ni sa yadra Vinaka kece mai. Na Turaga na na Sivika, kemuni na Mata kina Bose Lawa, Vulagi Sureti, au kidavaki kemuni tale ga na lewenivanua kei ira na itokani era veitomani tiko mai ena mataka nikua ena vatavata ni retioyaloyalo, kakaburaki bula kei na vatavata ni retio kei na Walesi. Sa ka rekitaki na nomuni veitokoni tiko mai ena kena dola na noda Bose Lawa . Au doka vakalevu na noqu mai tiko eke nikua, me’u dolava na Wasewase vou ni noda Bose Lawa. Ni’u raici kemuni na Mata kina Bose Lawa, e vakananumi au ena itavi ko ni qaravi kei na icolacola e sala vata kaya mai kei na kena rogoci na domodra na lewe ni vanua oni mata taka ira mai. Ni da mata digitaki vaka-demokarasi, au sa vakamasuti kemuni mo ni rogoca na domodra na lewe ni vanua, sega walega o ira era digitaki kemuni, ia o ira kece tale ga na lewe ni vanua lomani qo, qase se gone, Turaga se Marama. Au vakamasuti kemuni kece mo ni ciqoma ena yalodina na ivakarau raraba ni veiqaravi ni dua na matanitu tugalala kei na kena kawatamata me vaka e yavu taki tu ena Yavu ni Vakavulewa. Ni da vakayacora oqo eda na tomana tiko kina na noda rokova ena yalodina kei na kei na doka na noda Bose Lawa. E dodonu meda kila ka veidutai taka na noda vei duidui eso; ia, e ka bibi me da duavata ena dua ga na rai me vakadeitaki kina nida bula ena dua na matanitu e toso tiko e liu ka sautu. Kivua na Sivika Dokai, Lewe ni Bose Lawa kei ira na Mata ni Veimatanitu, sa noqu itavi bibi me’u vakaraitaka na veika sa navuci ena na lewa vaka bose lawa, lawatu ni veiqaravi, kei na vei tuvatuva eso ka virikotori ena ruku ni Wasewase 81(4) ena noda Yavu ni Vakavulewa me baleta na wasewase ni bose oqo ni noda Bose Lawa. Me na tekivu, au kerea mo ni vakatara me’u cauraka e vica na ka, au vakabauta, ni na veiganiti kei na noda toso eliu kei na bula sautu ni noda vanua kei keda kece sara eda lewena. Ena gauna ni noqu tabagone e Macuata, au a bula voli kei na vica na matavuvale ni Idia ena gauna ni tatamusuki ni dovu. Na neimami bula veimaliwai e Macuata e vakavulica vei aue vuqa sara na ka ke vukea na noqu tubu cake mai ka oka eke na gugumatua, na dau veirokovi kei na duvata vata vaka matavuvale. Edau vinaka tu ga na bula veimaliwai ni rua na kawa tamata levu taudua e Viti. E ka ni rarawa ni so na daunipolitiki era dau tugana na ca ka vakavurea na bula veisei ena keda maliwa ka me ra rawata kina nodra ivadi vaka daunipolitiki. Edau lai vakavuna kina me da dau nanuma ni tiko na veimaliwai ca ena noda veitikotiko. Kemuni na neimami Mata kina Bose Lawa, au uqeti kemuni mo ni tutaka na bula marau kei na noda duvata vakamata tamata ena vanua lomani qo. Au via vakananumi kemuni tale ga na lewe ni Bose Lawa na kena bibi na noda dau veirokovi ena gauna ni noda dau veivosaki ka ni dau vakavotukana ena noda bula veimaliwai ena noda veitikotiko Ni da veiliutaki, sa gadrevi vei keda meda biuta vakatikitiki na noda duidui ena vuku ni nodra bula vinaka na lewenivanua. Meda vakanamata ki na gauna vinaka sa tu e matada kei na veika eda kei na veika eda duavata kina ka sega ni noda duidui lalai. Au vakabauta vakaidina ni rawa ni da muria kece na veika bibi oqo, ka’u vakabauta ni sa usutu dina ni veiliutaki vinaka. Turaga na Sivika, Kemuni na neimami Mata kina Bose Lawa kei kemuni na Mata ni Veimatanitu, au dau vakabauta tu ga ni vuli vakailavo ena vakaukauwataki ira na noda lewe ni vanua ena maucokona ni nodra bula vakailavo kei na bula ni rawa ka. Na kena tutaki na na noda lewa matau na noda bula vakailavo ena dusimaki keda kina bula vutuniyau kei na dei ni nida veisiga ni mataka. Ni vakarawarawataki na wasei ni kila ka me baleta na noda noda lewa matau na noda bula vakailavo, tokoni ka semati yani ena ivurevure vakailavo, sa rawa kina vei keda kece me da vakatulewa vakamatua me baleta na maroroi ilavo, vakavureilavo, kei na qaravi ni noda veika vakailavo. Dua na kena ivakaraitaki, au vinakata meu raici Jone, e dauteitei ni dalo kei Ram e volitaka na vakaloma vinaka, me rau bau vulica na vakatulewa vakamatua me baleta na maroroi ilavo. Ena gauna vata oqori, na vakauqeta na vakabula ilavo me bula ivakarau ka ni na vukea na kena bucini edua na ituavtuva matau ni vakatubu ilavo maroroi me baleta na nodra matavuvale ena veigauna kece sara. Au na gadreva me’u na raici ira na lewe ni noda vei tikotiko me ra vuli ka veiwasei taka na nodra kila vakai keda, me rawa ni da tiko sautu vata. Turaga na Sivika, Kemuni na neimami Mata kina Bose Lawa kei kemuni na Mata ni Veimatanitu, au gadreva ena gauna oqo me’u na wasea na veika sa navunavu kina na Matanitu Cokovata me baleta na noda toso eliu kei na tuvatuva vaka lawa. E dua na ka bibi e vakaliuca na matanitu cokovata ena yabaki oqo sai koya na kena tauyavutaki e dua na ituvatuva vou ni veivakatorocaketaki ni Matanitu ka na yavutaki kina na noda rai vaka lewe vuqa ka ducia na tuvatuva ni veiakatorocaketaki. Na ka bibi ena veivakatorocaketaki ni matanitu sa ikoya na kaena wasei vakatautauvata na veivakatorocaketaki, me vueti kina na nodra bula vinaka na lewe ni vanua. Sa tekivu tiko ena gauna oqo na veivosaki me baleta na veika sa navunavu kina qo na matanitu ka veivakauqeti vakalevu na nodra vakaitavi na lewenivanua. E namaki me na biu vata kece na veitukutuku sa vasokomuni rawa ni bera na vula ko Jiune ka me sa na okati tale ga ena noda ituvatuva vakailavo ka tarava. Turaga na Sivika, Kemuni na neimami Mata kina Bose Lawa kei kemuni na Mata ni Veimatanitu, na bula vakailavo ni noda matanitu ena vakalesui tale ki na kena itagede ni bera ni tarai keda na mate dewa na COVID-19. Ena vuku ni ka oqo, sa namaki kina e dua na tubu rabailevu ena 3.8 na pasede kei na 3.0 na pasede ena 2024 kei na 2025. Edaidai sa tiko na noda dinau e rauta ni $9.9 na Bilioni, ka tautauvata ni 75.6 na pasede ni iYau Ni Noda Vanua, ka sai vakatatao levu ni kena vakaiyautaki na noda matanitu. E dina ga ni vakabibitaka na Matanitu na veika vakailavo kei na lewai matau ni noda dinau, ia esa tu tale ga na veika vovou e vuravura raraba kei na bolebole sa tu rawa, ka semati ki na veisau ni draki, e vakaraitaka na e rawa ni yaco ka bolei kina na bula vakailavo ni noda matanitu. Sa vakadeitaka na matanitu me na veiraurau na kena tara cake edua na isasabai me taqomaka na noda bula vakailavo, tokona na tubu vakailavo kei na kena vidavidai na noda iyau ki na kena tokoni na taba ni veiqaravi vakabibi na kena e yavutaki ena noda yabula. Sa kena ibalebale oqo na kena taurivaki na walewale ni veivakatorocaketaki me na sotava na bolebole ni draki veisau, vakarabailevu taki na veqairavi ni bula raraba vei ira na bolei tu tu nodra rawa-ka vakailavo kei ira na bula dravudravua. Na kena vakusakusa taki e vica na veisau bibi ena veiqaravi, laveti na tagede ni cakacaka kei na kena vakavinakataki ena matanitu, yalani na vakasabusabu, ka tabeni na cakacakavata ni vei tabana vakamatanitu kei ira ena taudaku ni matanitu me tarai cake kina na tubu vakailavo ena noda vanua. Me vaqaqacotaki na lewai matau na veika vakailavo, na Lawa ni Lewai Ni Veika Vakailavo (Finanacial Managememt Act) kei na lawa veiwekani, lawa-tu, idusidusi, esa talevi lesu tiko me vakavinakataka cake na kena matata, vakatulewa vakataki koya, kei nacakacaka vakadodonu ena kena qaravi na veika vakailavo. Turaga na Sivika, Kemuni na neimami Mata kina Bose Lawa kei kemuni na Mata ni Veimatanitu, me baleta na noda lawatu ni veivanua tani, ena tomana tikoga na Matanitu na kena vakasaqarai na veika e baleti Viti ena ruku ni tolu na duru bibi ka okati kina na veiliutaki cecere; veitaqomaki; kei na bula sautu. E tu vinaka na noda veiwekani kei ira na matanitu tani. E sa vakalesui mai na nodra veivakabauti oira na dau tokona na veivakatorocaketaki, vakavinakataki na noda cakacakavata kei ira ka vaqaqacotaka na ibole ni noda Lawatu ni Veika Vakavanuatani – ‘ni ra noda itokani kece ka da sega ni nona meca e dua.’ Na matanitu, ena imatai ni gauna, sa bulia tiko e dua na iVola Dusidusi me baleta na noda lawatu ni veiwekan kei ira na matanitu tani. Na pepa oya ena maketetaki Viti ki vuravura; vakamatatataka na keda ivakatakilakila, noda yavunibula, kei na noda ivakarau ni veiwekani. Na veilecalecavi ena veiyasai vuravura, na ivalu e Ukraine kei na Tokalau e Loma, kei na tolusagavulu tale na veilecalecavi vakaiyaragi ena veiyasai vuravura, sa vakavuna na veilecayaki kei na tiko rere vakabibi ena buturara ni veivoli e vuravura ena vuku ni kena tadre na sala ni veivoli. Eda sa tu ena dua na gauna rerevaki ena keda ivola itukutuku. O koya gona, e bibi meda tomana tiko ga na noda tokona na iwali ni veisaututaki. Na bula sautu e bucina noda tiko veilomani, veirairaici kei na lloma soli ka muataki ki na sautu kei na vakatorocaketaki. E bolei kina na matanitu me tutaka na vakasama ni ‘Wasawasa ni Sautu’ na noda wasa Pasivika Karakarawa – itaukei ni dua na ivakatakilakaila bula ni bula veimaliwai kei na veitokani. Ena tomana tiko ga na nodra valataka na vakasama ni ‘Wasawasa ni Sautu’ na noda Paraiminisita ena noda wase ni vuravura qo kei na veivanuatani. Na vakasama ni Wasawasa ni Sautu e taurivaki me vukea na nodra vakavakarau na veimatanitu lewe ni Yanuyanu ena Pasifika ki na ivakatagedegede e tarava ni duavata, sautu, veitaqomaki kei na veivakayarayarataki ka vakavinakataka cake ka sega ni vakalatilatitaka na nodra dodonu na veimatanitu yadua. E koto na vakanananu ni Wasawasa ni Sautu, ni gauna era na ciqoma kece kina na matanitu ena wasa Pasivika ena basika kina edua na iyala ni wasawasa ka 32 na milioni na kilomita vakarivirivi na kena levu ka umani vata kina na noda wasawasa kece. E sa na yaco tale ga kina me sa da na okati me dua na kaukauwa vaka politiki levu e vuravura ka tokona na noda dau laveta cake na noda ile. Ena vakavinakataka talega na taqomaki ni noda iyau bula, noda wasawasa, na noda itovo kei na ivakarau, vosa kei na noda veivakabauti vaka matanitu vaka Pasivika. Turaga na Sivika, Kemuni na neimami Mata kina Bose Lawa kei kemuni na Mata ni Veimatanitu, sa vakadeitaka na Matanitu Cokovata me taqomaka ka maroroya na noda ivakarau, itovo vakavanua, kei na vosa me tokona na duavata kei na veimaliwai vinaka vei ira na lewe ni vanua. Me rawati oqo, na Tabacakacaka ni Veika Vakamatatata ena tavoca e dua na lawatu ka me na toro-ya cake na nodra duavata na veimata tamata ena lawatu ka dei, veivakasalataki, kei na veivakaduavatataki. Sa cakacaka tiko na matanitu vata kei ira na noda itokani ena vakatorocaketaki ena kena vakadikevi na kena tauyavutaki e dua na Matabose ni Dina kei na Veivakaduavatatakai (Truth and Reconciliation Commission) me kauta laivi na mosi kei na mavoa ka vo tu mai na veika a yaco ena 1987, 2000 kei na 2006. Me vakabulabulataki tale na Bisinisi ni Suka, sa tauyavutaki e vica na sasaga me vakalevutaki kina na kena rawati e 1.8 na milioni na tani wasewase ni teitei ni Yabaki 2024 ni vakatauvatani kei na 1.6 na milioni tani ena Yabaki 2022. Me tokona na vakarabailevutaki na veiqaravi ena loma ni wasewase, ena vakavurei evica tale na ituvatuva ni vakavure ilavo ki vei ira na dauteidovu me rawa ni ra stova kina na bolebole e kauta mai na na veiveisau ni isau ni suka ena makete kei vuravura. Turaga na Sivika, Kemuni na neimami Mata kina Bose Lawa kei kemuni na Mata ni Veimatanitu, na noda vanua, eda sotava tale ga na vei bolebole eso e kauta mai na draki veisau ka vakilai vakalevu ena noda vei baravi, itikotiko, bula, kei na veitaqomaki. E dina ga ni lailai sara na kasi gaga eda kaburaka e maliwa lala. Na icolacola e mai vakacolata ki vei keda na matanitu vaka Pasivika e sega ni yavutaki vakavinaka ka sa gadrevi kina na noda vakusakusa taka na vei tuvatuva eso Ena yalo ni veidinadinati kei ira na veimatanitu e vuravura, ena tomana tikoga na Matanitu na kena buli ka vakaduri na lawatu me: (i) vakalailaitaka na kena vakalailaitaki na kasi gaga e da kaburaka e maliwa lala kei na noda vakararavi vakatabakidua kina waiwai; (ii) taqomaki ira na lewe ni vanua mai na revurevu ni draki veisau kei na leqa tubukoso; kei na (iii) tokoni ni tiko vinaka, kaukauwa, kei na vakatorocaketaki tudei ni noda itikotiko. E bibi kina na cakacaka vata ei ira na soqosoqo veiwekani, na vei kabani kei ira na itokani ni veivakatorocaketaki me na vakavotukana kina na noda sasaga me baleta na draki veisau. Eda na sega ni rawa ni cakava duadua, e dodonu meda cakacaka vata kece. Na kena vakusakusa taki na sasaga qo ena vakatautaka tale ga na kena vakarawarawataki na kena votai mai na ilavo ni veivakacokotaki me baleta na draki veisau. Ena tekivu ena yabaki oqo na tokitaki ni koro o Nabavatu ina nodra koro vou e Nadoiviri. Era a tokitaki taumada ena Yabaki 2021 ni oti na cava ko Ana, ka vakavuna na kena yavalati na yavu ni koro ena wai mai na loma ni qele. Na toki oqo e vakailavotaki ena $5.9m mai na Climate Change Relocation Trust Fund ena veitokoni mai vei ira na itokani ni veivakatorocaketaki kei na soqosoqo ena taudaku ni matanitu.