Η μνήμη συμβαίνει διαρκώς
Το εντυπωσιακό στις συνθέσεις του Αντούνες είναι ότι ενώ φαίνεται να πρωταγωνιστεί η Ιστορία, πανταχού παρούσα, καταλυτική με σαρωτική δύναμη, αυτό που εντέλει σηματοδοτεί την ουσία των αφηγήσεών του είναι η απαράμιλλη πίστη του σε κάθε μικρό νεύμα, κάθε χειρονομία, κάθε αναπόληση, δημιουργώντας ήρωες συνταρακτικούς, πολύπλοκους, υπαρκτούς, διαχρονικούς
Μετά το «Πάνω στα ποτάμια που κυλούν», μια σπαρακτική ωδή στο ανυπεράσπιστο πάσχον σώμα, και το αριστουργηματικό «Όταν οι πέτρες γίνουν ελαφρύτερες από το νερό» κυκλοφορεί το «Ή άλλη όψη της θάλασσας», άλλο ένα έργο του σπουδαίου Πορτογάλου Αντόνιο Λόμπο Αντούνες, με την Αθηνά Ψυλλιά να ανταποκρίνεται επαξίως στον μεταφραστικό άθλο που αποτελεί κάθε απόπειρα να μεταφερθεί η γραφή του Αντούνες σε άλλη γλώσσα. Κι αυτό γιατί τα κυριότερα χαρακτηριστικά της είναι ο ρυθμός, η μουσικότητα, η επανάληψη φράσεων, εικόνων, εντυπώσεων, που δημιουργούν ένα μοτίβο το οποίο δίνει διαρκώς τον τόνο σε μια υποδειγματική αφήγηση συνειδησιακής ροής, όπου τα πάντα, ακόμη και η παραμικρή ανάσα, και ο παραμικρός δισταγμός, και η παραμικρή αλλαγή στη διάθεση, δίνονται με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια, αφού πίσω από τη φαινομενικά άναρχη και παραληρηματική αφήγηση κρύβεται το σθένος του αφηγητή που δεν αφήνει τίποτα στην τύχη του. Που δεν αφήνει τίποτα να πάει χαμένο.
Γιατί το εντυπωσιακό στις συνθέσεις του Αντ. Λ. Αντούνες είναι ακριβώς αυτό: ενώ φαίνεται να πρωταγωνιστεί η Ιστορία, πανταχού παρούσα, καταλυτική με τη σαρωτική δύναμη του βιωμένου απαράβατου χρόνου της, αυτό που εντέλει σηματοδοτεί την ουσία των αφηγήσεων είναι η απαράμιλλη πίστη του συγγραφέα στην ιδέα των «μικρών ζωών», που τις αποδίδει με συσσωρευμένη ένταση, με απόλυτη προσήλωση, με πεισματική παρατήρηση κάθε μικρού νεύματος, κάθε χειρονομίας, κάθε αναπόλησης, δημιουργώντας ήρωες συνταρακτικούς, πολύπλοκους, υπαρκτούς, διαχρονικούς. Ήρωες βυθισμένους στην αναπόληση, στην προσπάθειά τους να συνθέσουν το παρελθόν, να το επανεπινοήσουν, να το δημιουργήσουν με νέα υλικά, με τα υλικά των
ονείρων, της φαντασίας, της ανυποχώρητης θέλησης να χαράξουν οι ίδιοι την πορεία τους. Οι βίοι των ανθρώπων μεγεθύνονται μέσα στην ασημαντότητά τους, καθώς προσπαθούν να βρουν τη θέση τους στον καμβά της μεγάλης εικόνας που τους ωθεί να μοιάζουν με κουκκίδες. Δεν είναι, όμως, κουκκίδες οι ήρωες του Αντούνες. Καθένας είναι ένας κόσμος που, καθημερινά, χτίζεται από την αρχή.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 ο Αντόνιο Αντούνες έκανε τη στρατιωτική του θητεία στην Αγκόλα, παίρνοντας μέρος στους αποικιακούς πολέμους όπως όλοι οι νέοι της γενιάς του. Η εμπειρία αυτή χαράσσεται μέσα του για πάντα. «Η πληγή είναι πηγή» λέει ο Ν. Γ. Πεντζίκης κι ακριβώς από αυτή τη διαρκή πληγή αντλεί ο συγγραφέας. Αναπλάθει την εμπειρία ξανά και ξανά, την αναδημιουργεί, την ξαναθυμάται, την επινοεί, την επεξεργάζεται ακούραστα όχι για να γιατρευτεί, αλλά για να ανοίξει νέες πληγές. Άλλωστε το παρελθόν δεν είναι ποτέ το ίδιο, «το παρελθόν δεν είναι νεκρό. Στην πραγματικότητα δεν είναι καν παρελθόν», όπως λέει ο Φόκνερ. Ο Αντούνες αρνείται να ξεχάσει. Δεν θέλει, δεν μπορεί. Μέσω της ανήσυχης και ανησυχητικής πένας του θυμάται διαρκώς. Ακριβώς όπως η παιδική ηλικία συμβαίνει διαρκώς -«η παιδική μου ηλικία, τι παράξενο, εξακολουθεί να συμβαίνει»-, έτσι και το τραύμα συμβαίνει διαρκώς. Έτσι και η μνήμη: συμβαίνει. Αλλά είναι ανεξέλεγκτη, είναι δημιουργική, είναι άναρχη.
Στο «Η άλλη όψη της θάλασσας» το αφηγηματικό παρόν -αλλά, φυσικά, ένα παρόν ρευστό που εμπεριέχει το παρελθόν, εμπεριέχει το μέλλον- αναφέρεται στα γεγονότα που έλαβαν χώρα πριν από τον αποικιακό πόλεμο στην Αγκόλα. Το 1961, με επικεφαλής τον χριστιανό ιεροκήρυκα Αντόνιο Μαριάνο, ξεκινά η εξέγερση των εργατών στις βαμβακοφυτείες της Μπάισα ντου Κασάνζε, η οποία πνίγηκε στο αίμα, με απίστευτες θηριωδίες εκ μέρους του πορτογαλικού στρατού ξηράς, ακόμη και με τη χρήση βομβών ναπάλμ εναντίον του πληθυσμού από την πορτογαλική αεροπορία. Τρεις οι βασικές αφηγηματικές φωνές, οι οποίες εναλλάσσονται από κεφάλαιο σε κεφάλαιο. Φωνές που εμπλέκονται μεταξύ τους, εμπλέκονται με άλλες φωνές, με τον ήχο της θάλασσας, με τις κραυγές των γλάρων, με τις ιαχές των εξεγερμένων εργατών, με τις μυρωδιές της Αφρικής, με τη νοσταλγία για όλα τα οριστικά χαμένα, με την επίγνωση ότι τίποτα δεν χάθηκε αφού η μνήμη παραμένει ζωντανή. Φυσικά, όπως συμβαίνει στη μεγάλη λογοτεχνία, δεν έχει μεγάλη σημασία η πλοκή όσο το θέμα. Και το θέμα του Αντ. Αντούνες είναι η επανεφεύρεση του χρόνου. Αλλά μαζί και η νοσταλγία, ο έρωτας, η προδοσία, η φθορά. Οι ανθρώπινες σχέσεις στο μικροσκόπιο.
Οσον αφορά τη μορφή, ό,τι και να πει κανείς είναι λίγο. Μακροπερίοδος λόγος, φραστικές ακροβασίες, εσωτερικός διάλογος, φράσεις σπασμένες, αποδομημένες, λέξεις που μένουν μετέωρες, συλλαβές που συμπληρώνονται αφού μεσολαβήσουν ολόκληρες φράσεις, πολυφωνία, πολυσημία κι ένα μοναδικό κλείσιμο του ματιού από τον ίδιο τον συγγραφέα: «Σκαρφίστηκα την Αφρική, τις φυτείες να φλέγονται, σκαρφίστηκα αυτό το βιβλίο».
Η ανάγνωση του Αντούνες τον «ξαναγράφει» από την αρχή. Ο σκληρός ρεαλισμός, ο λυρισμός, οι λεκτικές ακροβασίες τον τοποθετούν στην κορυφή του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Μοντερνισμού γραμμένου με αίμα.