Δωμάτιο μνήμης
Carmen Martin Gaite, «Το πίσω δωμάτιο» Εκδ. Gutenberg Μετάφραση: Κυριάκος Φιλιππίδης 249 σελ. Τιμή: 16 ευρώ Το
πίσω δωμάτιο» της Κάρμεν Μαρτίν Γκάιτε, το 1978 που πρωτοκυκλοφόρησε, απέσπασε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας της Ισπανίας. Διαδραματίζεται το 1975 και πρόκειται για την καταβύθιση στον ψυχισμό μιας γυναίκας, η οποία ανακαλεί αναμνήσεις και βιώματα, διανθισμένα με μια αχαλίνωτη φαντασία και τη δυνατότητα να μετουσιώνει το οποιοδήποτε ερέθισμα σε τέχνη του λόγου και, συγχρόνως, συνδυάζοντας το προσωπικό με τα ιστορικά γεγονότα που στιγμάτισαν την Ισπανία του 20ού αιώνα. Μετά τον θάνατο του Φράνκο, και αφού «ο χρόνος ξεμπλοκάρισε», μιας και «εξαφανίστηκε ο κυρίαρχος και δεσμώτης του», μια γυναίκα μυθιστοριογράφος, απελευθερωμένη επιτέλους από αόρατα δεσμά χρόνων του δικτάτορα που κατάφερε να ελέγχει τα πάντα, αναπολεί τη ζωή και τις εμπειρίες της κατά τη διάρκεια του εμφυλίου και κατά τη διάρκεια του φασιστικού καθεστώτος. Μια αναπόληση όμως που δεν άγχεται να είναι ακριβής και δεν διστάζει να επιστρατεύσει τη φαντασία, καθώς ο μαγικός ρεαλισμός αναμιγνύεται με τα ιστορικά γεγονότα και δημιουργείται έτσι αυτή η γοητευτική ατμόσφαιρα ρευστότητας που διαπερνά όλο το έργο και όπου το καθετί, το κάθε γεγονός, η κάθε ανάμνηση, είναι διαρκώς υπό αμφισβήτηση, διαστέλλοντας τα όρια ανάμεσα στην αλήθεια και στην επινόηση. Άλλωστε το «πίσω δωμάτιο» του τίτλου δεν είναι παρά μια «σοφίτα του εγκεφάλου». «Το φαντάζομαι σαν μια σοφίτα του εγκεφάλου, έναν χώρο μυστικό, γεμάτο θαμπά αντικείμενα, χωρισμένο από τα πιο καθαρά και τακτοποιημένα σαλόνια του μυαλού με μια κουρτίνα που σπάνια τραβιέται. Οι αναμνήσεις που έχουν τη δύναμη να μας εκπλήξουν ζουν κουλουριασμένες στο πίσω δωμάτιο και βγαίνουν από κει μονάχα όταν θέλουν, δεν έχει νόημα να τις πιέζουμε».
Ολα ξεκινούν όταν, μια νύχτα με καταιγίδα, ένας άγνωστος άντρας εισβάλλει στον χώρο της γυναίκας. Και το παιχνίδι της απροσδιοριστίας και της ρευστότητας ξεκινά. Για ποιον ακριβώς πρόκειται; Είναι δημοσιογράφος, ανακριτής, παλιός εραστής, ανάμνηση κάποιου από το παρελθόν, επινόηση του παρόντος, προφητεία του μέλλοντος; Λίγη σημασία έχει, καθώς για την ηρωίδα τα πάντα είναι αφορμή για λογοτεχνία. «Όλο αυτό είναι λογοτεχνία» λέει, «με κατοικεί η λογοτεχνία». Άλλωστε τα ιστορικά γεγονότα που παρεισφρέουν διαρκώς δεν διαμόρφωσαν μόνο τον άνθρωπο, διαμόρφωσαν και τον μυθιστοριογράφο, καθώς το «Πίσω δωμάτιο» είναι πρωτίστως μια μελέτη για τη λογοτεχνική δημιουργία, όπως λέει στο εισαγωγικό σημείωμα ο Κυριάκος Φιλιππίδης, ο οποίος υπογράφει και τη μετάφραση. Η ηρωίδα εισχωρώντας στο πίσω δωμάτιο της μνήμης εξερευνά τα απαγορευμένα συναισθήματα που την διαμόρφωσαν. Η συγγραφέας καταθέτει μια περίπλοκη αφήγηση, μια μείξη ονείρου και πραγματικότητας, αναμοχλεύοντας συγχρόνως τις λογοτεχνικές επιρροές αλλά και δεκάδες άλλες επιρροές της λαϊκής κουλτούρας που κυριαρχούσαν και έπαιξαν κάποιο ρόλο στην εξέλιξή της, ανατέμνοντας μια παιδική και μια εφηβική ηλικία που ήταν στιγματισμένες από τη λογοκρισία και τα επιβεβλημένα κοινωνικά ήθη του Φράνκο. «Έβλεπε κανείς, από την αρχή, πως ήταν (ο Φράνκο) μοναδικός, αδιαμφισβήτητος και πανταχού παρών. Είχε καταφέρει να διεισδύσει σε όλα τα σπίτια, τα σχολεία, τα σινεμά και τα καφενεία, να ισοπεδώσει την έκπληξη και την ποικιλία, να ξυπνήσει έναν φόβο ομοιόμορφο, σχεδόν θρησκευτικό και να κατασιγάσει τις φιλονικίες και τα γέλια, έτσι ώστε καμιά φωνή να μην ακούγεται δυνατότερα από την άλλη».
Η ηρωίδα όμως ποθεί διακαώς την ελευθερία. Αυτή η προσδοκία, αυτή η αναζήτηση βρίσκεται στον πυρήνα της ύπαρξής της. «Έξω, μια πόλη γεμάτη ζωή με καλούσε στην περιπέτεια, με φώναζε! Το σώμα μου ήταν ολόκληρο μια κεραία έτοιμη να δονηθεί από τον θόρυβο των κίτρινων τραμ, τον ήχο των κλάξον, τη λάμψη των φωτεινών επιγραφών που έδιναν ζωντάνια -λίγα βήματα πιο κάτω- στην Puerta del Sol». Το καθεστώς του Φράνκο όμως προορίζει τις γυναίκες για συζύγους και μητέρες, αμέσως μετά τις σπουδές
τους τα κορίτσια κάνουν μια υποχρεωτική εξάμηνη «θητεία» Κοινωνικών Υπηρεσιών. Η ηρωίδα λέει για τη ζωή στο σπίτι, ανάμεσα στη βαριά κληρονομιά τόσων προικισμένων προγιαγιάδων της: «Ένιωθα σαν να με είχε καταπιεί φάλαινα». Η Κάρμεν Μαρτίν Γκάιτε μιλάει για τη θέση της γυναίκας, για το πώς αυτή μπορεί να επηρεάσει τη δημιουργία, για την επίδραση ενός ανοίκειου φασιστικού καθεστώτος και όλων των συμπαρομαρτούντων, για τα εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν προκειμένου ένας άνθρωπος, μια γυναίκα, να συνδεθεί με τη βαθύτερη ουσία του εαυτού της.
Πρωτοπρόσωπη αφήγηση, γραφή συνειδησιακής ροής, γραφή ονειρώδης, μυστηριακής ρευστότητας, σε αυτήν την επίμονη ενδελεχή ενδοσκόπηση, όπου το προσωπικό βίωμα ακουμπά στο συλλογικό, δημιουργώντας τον αδιαίρετο άνθρωπο που διαρκώς ανακαλύπτει νέους τρόπους για να πει το ανείπωτο, να εξηγήσει το ανεξήγητο. Άλλωστε, για να τελειώσουμε με τα λόγια της ίδιας της Γκάιτε: «Μια ιστορία, για να πείθει τον αναγνώστη, δεν χρειάζεται να είναι ρεαλιστική. Δεν χρειάζεται καν να είναι αληθοφανής».