Ιάσονας Χανδρινός

Ιστορικός

Ενα σιδηροδρομικό κάτεργο ξεχασμένο για περισσότερα από 80 χρόνια. Τι ακριβώς συνέβη στην Καρυά της Φθιώτιδας το 1943;

Τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής είχαν μεγάλη ανάγκη τη σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας-Θεσσαλονίκης γιατί ήταν ο κύριος συγκοινωνιακός άξονας της χώρας, άρα πολύτιμος για τη μεταφορά στρατευμάτων, υλικών, πυρομαχικών και λεηλατημένων πρώτων υλών και προϊόντων. Οι ναζί έκαναν διαρκώς επεκτάσεις στο δίκτυο, ενώ χρειαζόταν να επιδιορθώνουν συχνά τη γραμμή λόγω των συνεχών σαμποτάζ από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ, ειδικά στη Στερεά Ελλάδα. Κυρίως μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου τον Νοέμβριο του 1942, οι εργασίες στο σιδηροδρομικό δίκτυο εντάθηκαν και αυξήθηκε παράλληλα η ανάγκη για εργατικά χέρια. Αυτά τα εργατικά χέρια βρήκαν οι ναζί στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, που το 1943 σύρθηκαν κυριολεκτικά κατά εκατοντάδες στα τρία μεγάλα στρατόπεδα εργασίας που στήθηκαν στην Καρυά, στο Λιανοκλάδι και στη Θήβα. Ειδικά στην Καρυά εργάστηκαν μόνο Εβραίοι σε συνθήκες απάνθρωπες.

Γνωρίζουμε για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εργασίας σε πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης αλλά δεν ξέραμε μέχρι τώρα ότι υπήρχαν και στην Ελλάδα. Τι συνέβαινε σ’ αυτά τα τρία στρατόπεδα; Διαφοροποιούνται μεταξύ τους, διαφοροποιούνται τα ελληνικά από τα ευρωπαϊκά;

Η ναζιστική γενοκτονία των Εβραίων χτύπησε και την Ελλάδα αφανίζοντας περίπου το 85% του ντόπιου εβραϊκού πληθυσμού. Εκτός από τους μαζικούς εκτοπισμούς, οι Εβραίοι υπέστησαν και την καταναγκαστική εργασία, κάτι που στην Ελλάδα δεν γνωρίζουμε επαρκώς. Επίσης, αγνοούμε πολλά για το σύστημα στρατοπέδων και φυλακών συνολικά, που και στη χώρα μας υπήρξε εκτεταμένο. Η ελληνική εμπειρία διαφέρει από την ευρωπαϊκή ουσιαστικά μόνο ως προς την κλίμακα, δηλαδή στο μέγεθος των στρατοπέδων, στον αριθμό των κρατουμένων και των θυμάτων. Τα τρία αυτά στρατόπεδα ήταν αμιγώς στρατόπεδα εργασίας στα οποία οι κρατούμενοι ήταν αναγκασμένοι να δουλεύουν σε έργα που εξυπηρετούσαν αποκλειστικά τις στρατηγικές ανάγκες του γερμανικού στρατού κατοχής. Επίσης, ήταν τα μόνα στα οποία βρέθηκαν Εβραίοι της Θεσσαλονίκης. Σήμερα γνωρίζουμε αρκετά για τους εκτοπισμούς στο Άουσβιτς και σε άλλα στρατόπεδα εξόντωσης της ναζιστικής Γερμανίας,

αλλά για την καταναγκαστική τους εργασία στην ίδια την Ελλάδα ξέρουμε ελάχιστα. Σχετικά γνωστή είναι, για παράδειγμα, η συγκέντρωση στην πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης στις 11 Ιουλίου 1942, που ήταν και η αρχή της καταναγκαστικής εργασίας για τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης. Ήταν το πρώτο δείγμα του τι θα επακολουθούσε και ταυτόχρονα μια ισχυρή ένδειξη ότι οι ναζί σκόπευαν να εκμεταλλευτούν μέχρι θανάτου την εργατική δύναμη των Εβραίων. Στην Καρυά αυτό το «μέχρι θανάτου» βρήκε την πλήρη του εφαρμογή.

«Το ξεχασμένο κάτεργο της Καρυάς συμβολίζει τον θάνατο της μνήμης των θυμάτων της Κατοχής» λέει ο Ιάσονας Χανδρινός και μας συστήνει ένα «τυφλό σημείο» στη συλλογική μνήμη. Το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας της Καρυάς στη Φθιώτιδα, που δημιουργήθηκε το 1943 από τα κατοχικά στρατεύματα κατοχής, εξαρχής λειτούργησε ως «δαντική κόλαση». Έτσι το περιέγραψε ο συγγραφέας Γιώργος Βαφόπουλος, που έτυχε να το δει ως επιβάτης ενός τρένου που περνούσε από το σημείο εκείνη την εποχή. Ελάχιστες άλλες μαρτυρίες υπάρχουν. «Δεκάδες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης πέθαναν ή δολοφονήθηκαν σ’ αυτό το κάτεργο και είναι ακόμα θαμμένοι εκεί. Ο ομαδικός τους τάφος δεν έχει ακόμα εντοπιστεί» λέει ο γνωστός ιστορικός. Η ύπαρξη του στρατοπέδου αποκαλύφθηκε τυχαία, όταν ο Ανδρέας Ασσαέλ, συλλέκτης και ερευνητής, εντόπισε φωτογραφίες του σε ένα παλαιοπωλείο στο Μόναχο. Ανάμεσα στις 400 φωτογραφίες της συλλογής, οι 80 προέρχονταν από το στρατόπεδο της Καρυάς, μοναδικό τεκμήριο όσων υπέστησαν οι έγκλειστοί του. Η ιστορία του τόπου μαρτυρίου για περίπου 300 με 500 Θεσσαλονικείς Εβραίους έρχεται τώρα στο προσκήνιο με αφορμή το πρόγραμμα «Καρυά 1943. Εβραϊκή καταναγκαστική εργασία και Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα» και την ομότιτλη δίγλωσση έκθεση που οργανώνει το Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας στο Βερολίνο, η οποία θα εγκαινιαστεί τον Σεπτέμβριο στη γερμανική πρωτεύουσα και τον Οκτώβριο στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς. Ο Ιάσονας Χανδρινός, βασικός επιστημονικός συνεργάτης του Κέντρου για το πρόγραμμα και την έκθεση, μιλάει για τον παροπλισμένο αυτό σταθμόκάτεργο, για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των έγκλειστων, για τις δραπετεύσεις και τις δολοφονίες, για τους ελάχιστους επιζώντες του που μετά πήραν το τελευταίο τρένο που έφυγε από τη Θεσσαλονίκη για το Άουσβιτς, για τον επιζώντα και των δύο στρατοπέδων που συνάντησε στην Ιερουσαλήμ, για όσα δεν γνωρίζουμε για τα ελληνικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Επισημαίνει ότι «η μνήμη της Κατοχής σκόπιμα υποβαθμίζεται από την Πολιτεία» και εξηγεί ότι «στρατόπεδα όπως η Καρυά ξεχάστηκαν γιατί υπερισχύει η μνήμη του Άουσβιτς».

Τι γινόταν στην Καρυά;

Την περίοδο Μαρτίου-Απριλίου του 1943 στάλθηκαν στην Καρυά 300 με 500 άντρες που είχαν κυριολεκτικά απαχθεί τις προηγούμενες μέρες από εβραϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης οι οποίες μόλις είχαν μετατραπεί σε γκέτο. Είναι μια διαδικασία που γίνεται παράλληλα με τους μαζικούς εκτοπισμούς στο Άουσβιτς - μην ξεχνάμε ότι το πρώτο τρένο για το στρατόπεδο του θανάτου αναχωρεί στις 15 Μαρτίου. Στην Καρυά αυτοί οι άνθρωποι αναγκάζονται να δουλεύουν νυχθημερόν σε δωδεκάωρες βάρδιες. Οι Γερμανοί τους ανάγκασαν να προεκτείνουν μια παρακαμπτήρια γραμμή του δικτύου προκειμένου να σταθμεύουν εκεί περισσότεροι συρμοί και να αυξάνεται η κυκλοφορία των τρένων. Αυτή η παρακαμπτήριος έπρεπε να περάσει μέσα από ένα βουνό το οποίο οι Εβραίοι αναγκάστηκαν να σκάψουν έχοντας στη διάθεσή τους κυρίως κασμάδες και φτυάρια. Τους έβαλαν δηλαδή να κάνουν κάτι υπεράνθρωπο.

Υπάρχουν στοιχεία για τη ζωή στο συγκεκριμένο στρατόπεδο;

Οι κρατούμενοι δούλευαν με ελάχιστο φαγητό και σχεδόν καθόλου νερό. Κοιμόντουσαν σε πρόχειρες ξύλινες παράγκες και δεν τους δόθηκαν καθόλου ρούχα ή παπούτσια, με αποτέλεσμα πολλοί να είναι ξυπόλητοι. Εργάζονταν κάτω από συνεχείς απειλές και χτυπήματα από τους Γερμανούς φρουρούς. Ορισμένοι δολοφονήθηκαν επιτόπου επειδή δεν δούλευαν αρκετά γρήγορα. Το στρατόπεδο, όσο καιρό λειτούργησε, δηλαδή μέχρι τις αρχές Αυγούστου του 1943, ήταν αποκλεισμένο από την γύρω περιοχή. Ακόμα και οι ντόπιοι από τα γύρω χωριά δεν γνώριζαν τι συνέβαινε εκεί. Υπάρχουν ωστόσο μαρτυρίες ανθρώπων που πέρασαν με το τρένο ως επιβάτες από την Καρυά, γιατί η κυκλοφορία συνεχιζόταν, και είδαν τη φρίκη του εργοταξίου με τα μάτια τους. Ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας Γιώργος Βαφόπουλος, που ήταν ένας απ’ αυτούς τους επιβάτες, το περιγράφει σε κείμενό του ως «δα