Της Καρυάς συμβολίζει ων θυμάτων της Κατοχής

ντική κόλαση». Δεκάδες Εβραίοι πέθαναν ή δολοφονήθηκαν σ’ αυτό το κάτεργο και είναι ακόμα θαμμένοι εκεί. Ο ομαδικός τους τάφος δεν έχει ακόμα εντοπιστεί.

Γιατί μιλάς για ομαδικό τάφο;

Γιατί υπάρχουν σκόρπιες ενδείξεις από αφηγήσεις κυρίως ντόπιων ότι οι νεκροί Εβραίοι θάβονταν όλοι μαζί. Άλλες μαρτυρίες λένε ότι τα πτώματα πετάγονταν σε χαράδρα μαζί με τα μπάζα της εκχωμάτωσης. Κάτοικοι της περιοχής θυμόντουσαν ότι, μετά τον πόλεμο, με την υποχώρηση του εδάφους από βροχές εμφανίζονταν ανθρώπινα οστά.

Συνέβαιναν όλα αυτά και τα μαθαίνουμε τώρα, 81 χρόνια μετά; Πώς κρύφτηκε τόσο καλά αυτό το μυστικό;

Η Καρυά είναι ένα τυφλό σημείο στη συλλογική μας μνήμη, ακόμα και για τους ίδιους τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Οι επιζώντες του στρατοπέδου, όταν τελείωσε το έργο, οδηγήθηκαν πίσω στη Θεσσαλονίκη και φορτώθηκαν στο τελευταίο τρένο με κατεύθυνση το Άουσβιτς στις 10 Αυγούστου του 1943. Όπως καταλαβαίνετε, ελάχιστοι επέζησαν και των δύο στρατοπέδων, η ιστορία ξεχάστηκε. Αυτή την ιστορία δεν θα τη γνωρίζαμε ούτε εμείς οι ιστορικοί αν δεν είχε εντοπιστεί, εντελώς τυχαία, σε ένα παζάρι στο Μόναχο, η φωτογραφική συλλογή ενός Γερμανού μηχανικού που περιλαμβάνει 80 φωτογραφίες μέσα από το κολαστήριο της Καρυάς. Ο μηχανικός αυτός έχει στο μεταξύ ταυτοποιηθεί. Ήταν ο Χανς Ρέσλερ από τη Νυρεμβέργη, μέλος του ναζιστικού κόμματος και υπεύθυνος του εργοταξίου της Καρυάς ως αξιωματικός της παραστρατιωτικής οργάνωσης Todt, η οποία αναλάμβανε όλες τις κατασκευαστικές εργασίες στη ναζιστική Γερμανία και στις κατεχόμενες χώρες. Ήταν με δυο λόγια ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις γερμανικές επιχειρήσεις και στη ναζιστική στρατιωτική μηχανή. Μπορεί να πει κανείς ότι αυτές τις φωτογραφίες τις τράβηξε για να εμπλουτίσει το βιογραφικό του. Τη συλλογή αυτή που, εκτός από 80 της Καρυάς, περιλαμβάνει συνολικά 400 φωτογραφίες από την Ελλάδα, μεταξύ των οποίων και άλλα εργοτάξια-στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, την εντόπισε πριν από 20 χρόνια στο Μόναχο ο Ανδρέας Ασσαέλ, συλλέκτης, ερευνητής και γιος επιζώντα Εβραίου της Θεσσαλονίκης, από τους λίγους μάλιστα που σώθηκαν κρυμμένοι μέσα στην κατεχόμενη πόλη. Με βάση τις φωτογραφίες, ο Ασσαέλ ξεκίνησε μια προσωπική έρευνα εξακρίβωσης του εγκλήματος της Καρυάς. Εντόπισε κάποιους από τους ελάχιστους επιζώντες, επισκέφθηκε και χαρτογράφησε τον τόπο. Αξίζει να πούμε ότι ο σταθμός της Καρυάς λειτουργούσε μέχρι πριν από 10 χρόνια. Το 2019 παρουσίασε τα αποτελέσματα της έρευνάς του στο Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας στο Βερολίνο, το οποίο, μαζί με άλλους συνεργαζόμενους φορείς, μεταξύ των οποίων και το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, έχουν αναλάβει τη διεκπεραίωση του προγράμματος με τον τίτλο «Καρυά 1943. Εβραϊκή καταναγκαστική εργασία και το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», στο πλαίσιο του οποίου οργανώνεται η ομότιτλη δίγλωσση μουσειακή έκθεση που θα εγκαινιαστεί τον Σεπτέμβριο στο Βερολίνο και τον Οκτώβριο στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς.

Ποιος ο στόχος και ποια τα εκθέματα ης έκθεσης εκτός από τις φωτογραφίες της συλλογής; Η έκθεση απευθύνεται στο κοινό των δύο χωρών και δίνει βασικές πληροφορίες γύρω από τη γερμανική κατοχή στην Ελλάδα, το Ολοκαύτωμα, την καταναγκαστική εργασία, τις αγριότητες των ναζί, την ελληνική Αντίσταση. Στο επίκεντρο είναι το στρατόπεδο της Καρυάς με βάση αυτές τις σπάνιες φωτογραφίες, τις λίγες μαρτυρίες επιζώντων Εβραίων αλλά και ένα τραπέζι πολυμέσων στο οποίο θα παρουσιάζονται ψηφιακά τοπογραφικά μοντέλα του στρατοπέδου. Το πρόγραμμα και η έκθεση έχουν μια σαφή εκπαιδευτική διάσταση με σκοπό να γνωρίσουν πρωτίστως φοιτητές και μαθητές από τις δύο χώρες τις θηριωδίες των ναζί στην Ελλάδα.

Πόσοι επέζησαν από την Καρυά;

Οι φωνές των επιζώντων που διαθέτουμε από

Υπήρξαν επιζώντες και της Καρυάς και του Άουσβιτς;

Τα στοιχεία μας για το τι απέγιναν οι επιζώντες της Καρυάς στο Άουσβιτς είναι ελάχιστα. Μέχρι πριν από λίγους μήνες δεν γνωρίζαμε καν αν υπήρχαν επιζώντες και των δύο στρατοπέδων. Ο Ανδρέας Ασσαέλ πίστευε επί χρόνια, από μαρτυΠάνω: Εβραίοι φτάνουν στον σταθμό της Καρυάς τον Απρίλιο του 1943 κατευθείαν από τη Θεσσαλονίκη φορώντας ακόμα τα κίτρινα αστέρια τους (συλλογή Ανδρέα Ασσαέλ)

Κάτω: «Επί το έργον» (συλλογή Ανδρέα Ασσαέλ) ρίες κατοίκων της περιοχής, ότι οι Εβραίοι της Καρυάς δολοφονήθηκαν όλοι εκεί, ότι δηλαδή δεν υπήρχαν επιζώντες για να εκτοπιστούν στο Άουσβιτς. Αυτό είναι πολύ ενδεικτικό της μεγάλης έλλειψης στοιχείων γύρω από το θέμα. Μέχρι τώρα έχουμε ταυτοποιήσει γύρω στα 15 ονόματα επιζώντων της Καρυάς. Ανάμεσά τους είναι και ελάχιστοι που επέζησαν και του Άουσβιτς.

Εσύ έχεις μιλήσει με κάποιους από τους επιζώντες;

Εγώ συμμετέχω στο πρόγραμμα από το 2019, όταν ξεκίνησε η πιλοτική του φάση, και τώρα είμαι ο βασικός επιστημονικός συνεργάτης στο Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας. Η σχέση μου με την Καρυά ξεκίνησε όμως το 2010, όταν είχα την τύχη να συνομιλήσω με έναν από τους επιζώντες στο πλαίσιο της δουλειάς μου στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος. Συναντηθήκαμε στο σπίτι του στην Ιερουσαλήμ. Ήταν ο Δαβίδ Μπρούδο, γεννημένος το 1924 στη Θεσσαλονίκη. Θυμάμαι, μου αφηγήθηκε ότι στην Καρυά έθαψε με τα ίδια του τα χέρια έναν αγαπημένο του ξάδελφο που πέθανε εκεί από τις κακουχίες. Δραπέτευσε και εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ, όπου έγινε υπεύθυνος εφοδιασμού του αρχηγείου Παρνασσίδας. Στον Εμφύλιο, το 1945, συνελήφθη ως κομμουνιστής, καταδικάστηκε σε θάνατο και έμεινε στη φυλακή ως το 1955, όταν και απελάθηκε στο Ισραήλ κατόπιν συμφωνίας της ελληνικής και της ισραηλινής κυβέρνησης. Η πίκρα του για την Καρυά συναγωνιζόταν τον καημό του για την κατοπινή του περιπέτεια. Μου είχε πει ότι αποφάσισε να δραπετεύσει από την πρώτη στιγμή που βρέθηκε σ’ αυτό το κολαστήριο γιατί, όπως είπε πολύ χαρακτηριστικά, αμέσως κατάλαβε ότι εκεί δεν θα επιβίωνε. Και βέβαια, το μίσος του για τους Γερμανούς ήταν έντονο σε όλη τη συζήτησή μας. Πέθανε έναν χρόνο μετά τη συνάντησή μας. Όμως στην έκθεση η ιστορία του θα παρουσιαστεί μαζί με τις ιστορίες ακόμα έξι Εβραίων που βρέθηκαν στην Καρυά.

Η Καρυά δεν έχει καταχωρηθεί στη συλλογική μνήμη. Υπάρχουν πολλές τέτοιες άγνωστες ιστορίες ακόμα;

Στην Ελλάδα το Ολοκαύτωμα άργησε να ενταχθεί και στην ιστοριογραφία και στη συλλογική μνήμη. Στην έρευνα και στη δημόσια συζήτηση κυριαρχούν οι εμπειρίες των στρατοπέδων συγκέντρωσης και εξόντωσης, κάτι που ισχύει και για τους ίδιους τους επιζώντες. Μπορούμε να πούμε με δυο λόγια ότι στρατόπεδα όπως η Καρυά «ξεχάστηκαν» γιατί υπερισχύει η μνήμη του Άουσβιτς. Από την άλλη, έξω από το πλαίσιο του Ολοκαυτώματος, η ελληνική συλλογική μνήμη της Κατοχής συνεχίζει να αγνοεί φαινόμενα σημαντικά, όπως είναι η καταναγκαστική εργασία όχι μόνο των Εβραίων αλλά και του υπόλοιπου πληθυσμού. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Κρήτη, που αν και βίωσε την καταναγκαστική εργασία με συστηματικό τρόπο, αυτή η εμπειρία υποφωτίζεται μπροστά στις άλλες αγριότητες που διέπραξαν τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής στο νησί, μπροστά δηλαδή στις εκτελέσεις, στις καταστροφές χωριών κ.λπ. Η ελληνική ιστοριογραφία υπολείπεται αρκετά σε σχέση με τη διεθνή, η οποία έχει μελετήσει σε βάθος τέτοια φαινόμενα. Και βέβαια δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι η μνήμη της Κατοχής σκόπιμα υποβαθμίζεται από την Πολιτεία και τους αρμόδιους κρατικούς φορείς. Το ξεχασμένο κάτεργο της Καρυάς συμβολίζει τη διπλή δολοφονία των θυμάτων της Κατοχής.