Μικρές μελέτες, συμβολή στην έρευνα για το ’21

ΑΝΝΑ ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΗ, ΒΑΛΛΙΑ ΡΑΠΤΗ, ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΣΑΡΑΦΗΣ (επιμ.), Εννέα επεισόδια από την Επανάσταση του 1821, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού - Μνήμων, σελ. 208

Ποτέ μην κρίνεις ένα βιβλίο από το εξώφυλλό του» λέει η γνωστή αγγλική ιδιωματική φράση, όμως στην περίπτωση της έκδοσης Εννέα επεισόδια από την Επανάσταση του 1821, το εξώφυλλο δεν είναι παρά μια ευχάριστη προοικονομία όσων ακολουθούν στις σελίδες του βιβλίου. Μικρό σε σχήμα, το βιβλίο κοσμείται στο εξώφυλλο από ένα μοτίβο - λεπτομέρεια από φόρεμα της Μαντώς Μαυρογένους. Ο σχεδιασμός του εξωφύλλου όπως και της σειράς φέρει το καλό γούστο και την αισθητική ματιά της Εριφύλης Αράπογλου.

Δεν είναι όμως μόνο το εξώφυλλο που αποτυπώνει το ξεκάθαρο στίγμα της έκδοσης· τόσο το εισαγωγικό σημείωμα των επιμελητών όσο και τα προλεγόμενα του Χρήστου Λούκου καθορίζουν το πλαίσιο του εγχειρήματος. Αν επιχειρούσα σε λίγες γραμμές να συνοψίσω τη νέα έκδοση θα έλεγα ότι είναι μια τολμηρή πράξη παρέμβασης στη δημόσια συζήτηση για το 1821. Ένα βιβλίο φρέσκο, γραμμένο από νέους και νέες ιστορικούς, που δεν διεκδικούν τα φώτα της συζήτησης με πυροτεχνήματα, αλλά μέσα από μικρές μελέτες δοκιμάζουν τις αντοχές των επιχειρημάτων τους· χωρίς φόβο αλλά με ερευνητικό πάθος. Ένα βιβλίο, τέλος, που συνομιλεί έντονα με την εποχή του, αναστοχάζεται και τοποθετείται στον δημόσιο διάλογο για το 1821, όπως αυτός κορυφώθηκε με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων.

Οι εννέα μελέτες του βιβλίου αρθρώνονται σε χρονολογική σειρά, θα μπορούσαν ωστόσο να διαβαστούν και ανά 2-3, σε θεματικές συνάφειες. Το πεδίο συζήτησης και την αναγκαία για τον αναγνώστη σύνδεση με την προεπαναστατική περίοδο ανοίγει ο Κωνσταντίνος Ηροδότου, συστηματικός μελετητής των λογίων του Γένους, ειδικώς δε του Κοραή. Με επίκεντρο το κείμενο Διάλογος Αθανασίου και Νικολάου, δημοσιευμένο ανώνυμα στον Λόγιο Ερμή τον Ιανουάριο 1821 -αλλά σαφώς αποδιδόμενο στον Κοραή- ο Ηροδότου εξετάζει την πολιτική αντιπαράθεση του Αδαμάντιου Κοραή με τον Παναγιώτη Κοδρικά. Για την ακρίβεια, εστιάζει στο πιο θερμό επεισόδιο αυτής της αντιπαράθεσης, προσεγγίζοντάς την μέσα από την έννοια της δημόσιας σφαίρας όπως διατυπώθηκε από τον Jurgen Habermas. Οι πόλοι της δημόσιας σφαίρας, όπως τα εμβληματικά έντυπα Λόγιος Ερμής και Καλλιόπη, τίθενται στο επίκεντρο της ανάλυσής του.

Η μελέτη του Βαγγέλη Σαράφη προβληματοποιεί το ζήτημα της δράσης της Φιλικής Εταιρείας στην Αίγυπτο, σε μια περιοχή όπου το συνωμοτικό δίκτυο της Εταιρείας είναι ελάχιστα γνωστό. Μπορεί αυτή η άγνοια να είναι αντανάκλαση μιας επιτυχημένης συνωμοτικότητας, διερωτάται παιγνιωδώς ο συγγραφέας. Μακράν ωστόσο της υιοθέτησης μιας προφανούς ερμηνείας, η προσέγγισή του είναι μια διαρκής υπόμνηση της σημασίας των αρχειακών ντοκουμέντων, της συνθετικής και κριτικής αξιοποίησής τους στον ιστοριογραφικό λόγο. Η αφήγηση του Σαράφη ξετυλίγεται με άξονα μια επιστολή με αποδέκτη τον Ιωάννη Φιλήμονα, αλλά προσφέρει ευρύτερες θεάσεις σε κείμενα, πηγές και πρόσωπα του δικτύου των Φιλικών. Ας σημειωθεί ότι η επιστολή φιλοδωρείται ολόκληρη στο κοινό σε μεταγραφή του ίδιου του συγγραφέα.

Σε μια μελέτη που αξίζει να διαβαστεί συμπληρωματικά προς την προηγούμενη, ο Λεωνίδας Μοίρας εξετάζει μια σημαντική, εντούτοις ιστοριογραφικά υποτιμημένη διάσταση της πολεμικής καθημερινότητας της Επανάστασης: το ζήτημα της κατασκοπείας και αντικατασκοπείας των δύο εμπόλεμων μερών. Ο Μοίρας χαρτογραφεί μια εν πολλοίς άγνωστη δραστηριότητα δικτύων και ανθρώπων, κομβική όμως για την επιχειρησιακή έκβαση ενός πόλεμου: τον έλεγχο της πληροφορίας. Μέσα από την ενδελεχή εξέταση των πηγών και δη των οθωμανικών, όπως τα χρονικά των Σανί Ζαντέ και Έσαντ, μας προσφέρει μικρά επεισόδια εκατέρωθεν κατασκοπείας και αποτυ

χημένες προσπάθειες διάβρωσης του αντιπάλου εκ των έσω.

Στις επόμενες σελίδες, η Άννα Αθανασούλη ανασυστήνει μια ακόμη ξεχωριστή μικροϊστορία της Επανάστασης, αυτή του πρόξενου της Γαλλίας στη Σμύρνη Pierre David. Το κείμενο της Αθανασούλη υπενθυμίζει διαρκώς στον αναγνώστη τη διάσταση μεταξύ της επίσημης πολιτικής και των διπλωματικών εγκυκλίων από τη μια και της καθημερινής, ατομικής βίωσης του πολέμου από την άλλη. Μέσα από τη μελέτη η συγγραφέας ιστορικοποιεί το πάντα ανοιχτό ενδεχόμενο μιας ανθρώπινης «μεροληψίας» και όχι μιας πολιτικά υπαγορευμένης ουδετερότητας σε ένα σκηνικό βιαιοπραγιών κατά αμάχων και διωκόμενων πληθυσμών, όπως οι ελληνορθόδοξοι της Σμύρνης κατά τους πρώτους επαναστατικούς μήνες ή οι καθολικοί πληθυσμοί νησιών του Αιγαίου.

Η επόμενη μελέτη ανήκει στη Βάλλια Ράπτη. Η ιστορικός εξετάζει το υποφωτισμένο ζήτημα των γυναικών της Επανάστασης. Υποφωτισμένο στη διάσταση που εναργώς το θέτει η ίδια, στις καθημερινές, δηλαδή, γυναικείες μορφές της Επανάστασης και όχι στις περιπτώσεις ηρωίδων που εκ των υστέρων εξιδανικεύτηκαν από τον κυρίαρχο ανδρικό λόγο. Η συγγραφέας αναδεικνύει αυτή την ανθρώπινη -ως εκ τούτου άβολη για τις ηρωικές αφηγήσεις του παρελθόντος- διάσταση της ατομικής στρατηγικής επιβίωσης των γυναικών-αιχμαλώτων στις συνθήκες του πολέμου. Η κοινωνική προέλευση, η αυτονόητη ιεράρχηση της επιβίωσης, ακόμα και ο ψυχρός υπολογισμός του «καλύτερου δυνατού» σε μια συνθήκη εξαναγκασμένων επιλογών, συνιστούν κεντρικές θεάσεις του φαινομένου των γυναικών-αιχμαλώτων.

Το επόμενο κείμενο ανήκει στην Όλγα Ευαγγελίδου, η οποία σχεδίασε το ιδιαίτερο κόσμημα του εξωφύλλου της έκδοσης. Η συγγραφέας συμβάλλει στον τόμο με ένα εκ πρώτης όψεως αναπάντεχο θέμα: Μπορεί η μόδα να έχει θέση σε έναν τόμο για την Επανάσταση; Η συγγραφέας εμφατικά -ευτυχώς για όλους και όλες μας - απαντά «ναι», μεταφέροντάς μας στην Ερμούπολη του 1827, ανάμεσα σε τόπια υφασμάτων και βελούδινα καπέλα. Με έννοια-κλειδί τη μόδα, η Ευαγγελίδου αναδεικνύει πολιτισμικές πρακτικές του γούστου εκπεφρασμένες από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα της Ερμούπολης. Το σκηνικό της μελέτης εκτυλίσσεται στο ραφείο της μοδίστρας «Τριεστίνας», πρόσωπο που στέκεται η αφορμή για να εκδιπλωθούν ευρύτερες θεάσεις της μόδας στα χρόνια της Επανάστασης.

Στο τελευταίο κατά σειρά κείμενο ο Μιχάλης Φέστας επερωτά το ζήτημα του χώρου και των οικισμών της Πελοποννή

John Frederick Lewis (1805 - 1876), Ελληνίδες, υδατογραφία σε χαρτί

σου στην Επανάσταση. Στο επίκεντρο τίθεται η καταστροφή της Τριπολιτσάς κατά την αποχώρηση των στρατευμάτων του Ιμπραήμ πασά τον Φεβρουάριο του 1828. Ο Φέστας μας καλεί να αναστοχαστούμε για τη μεταβολή του οικιστικού πλέγματος σε συνθήκες πολέμου, τις καταστροφές κατοικιών, για το αποτύπωμα του πολέμου στον τόπο. Για την ερμηνεία του, ανασύρει κομμάτι-κομμάτι από τα χαλάσματα των δεδομένων, από ελλιπείς αναφορές και σκόρπιες καταγραφές, τεκμήρια που επιτυχώς ενοποιεί κάτω από την εύστοχη αναλυτική κατηγορία μαρτυρίες καταστροφής. Ανοικοδομώντας, τελικά, οικισμούς, χάρτες και χωρικές μεταβολές του επαναστατημένου Μοριά.

Άφησα για το τέλος δύο κείμενα που θεωρώ ξεχωριστές συμβολές του τόμου. Τα κείμενα των Yusuf Ziya Karabiçak και Francesco Scalora, δύο κείμενα που προσθέτουν την τόσο αναγκαία διεθνή οπτική στην Επανάσταση. Αρχικώς ο Karabiçak, εισφέρει στη συζήτηση τρία άγνωστα έγγραφα της Επανάστασης από τα οθωμανικά αρχεία. Πολύ περισσότερο όμως, συνομιλώντας με την ελληνική και την τουρκική βιβλιογραφία, αναδεικνύει το ευρύτερο νοηματικό σύμπαν και τις συνδηλώσεις που είχαν για τους αξιωματούχους της οθωμανικής διοίκησης το επαναστατικό λεξιλόγιο και έννοιες όπως «ελευθερία» και «έθνος». Σε ανάλογο κλίμα επισήμανσης του ευρωπαϊκού αντίκτυπου της Ελληνικής Επανάστασης εγγράφεται και η μελέτη του Francesco Scalora. Ο ίδιος, αναδεικνύει την αξία της μαρτυρίας του Ιταλού φιλέλληνα Καίσαρα Βιτάλη για την επαναστατημένη Αθήνα της περιόδου 1821-1827. Εκεί όπου ο Βιτάλης βρέθηκε ως υποπρόξενος του Βασιλείου των Δύο Σικελιών. Ο Scalora χαρτογραφεί αναλυτικά το περιεχόμενο και τις αρχειακές διαδρομές των ιστορικών αυτόγραφων του Βιτάλη, με επίκεντρο το πολύτιμο ημερολόγιό του. Το ημερολόγιο εκδόθηκε και αυτοτελώς από τον Scalora σε ιταλική γλώσσα, συνοδευόμενο από κριτικό υπομνηματισμό.

Η ανωτέρω έκδοση εγκαινιάζει τη σειρά «Μικρές Μελέτες» της ΕΜΝΕ-Μνήμων. Μια σειρά που, αν κρίνουμε από τον πρώτο αυτό τόμο, το μικρό και το επιμέρους δεν συνιστούν έλλειμμα αλλά μια συνειδητή αφαίρεση που μόνο ερευνητές/ τριες που «δεν φορούν βιαστικά το καπέλο του ιστορικού» όπως ο Χρήστος Λούκος -στον οποίο ανήκει η φράση- και όλοι/ες οι συγγραφείς του τόμου μπορούν να επιχειρούν. * Ο Στάθης Παυλόπουλος είναι ιστορικός, συντονιστής Προγραμματισμού και Επιστημονικών Δράσεων των ΑΣΚΙ.