Ανθρωποι, ζώα και μηχανές
Η «Καρδιά του σκύλου» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ στο Θέατρο Κιβωτός, σε σκηνοθεσία της Έφης Μπίρμπα
Συνεχίζω σήμερα το άτυπο αφιέρωμά μου στο ρωσικό θέατρο. Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ (1890-1940), αποσιωποιημένος στη Σοβιετική Ένωση όσο ζούσε, σήμερα έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς της πατρίδας του, θεωρούμενος ως συνεχιστής του Γκόγκολ και του Ντοστογιέφσκι. Επίσης, ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους των νεότερων ευρωπαϊκών γραμμάτων, ένας κλασικός δίπλα στον Σουίφτ, στον Θερβάντες και στον Μολιέρο, που στα έργα τους παρωδούν τους κάθε λογής τσαρλατάνους οι οποίοι έχουν σκαρφαλώσει στις κορυφές της εξουσίας εξαπατώντας τους λαούς τους.
Εχοντας πέσει στη δυσμένεια του σοβιετικού καθεστώτος, βρισκόταν υπό από την προσωπική εποπτεία του Στάλιν που φοβόταν την πάντα ανήσυχη και απρόβλεπτη ρωσική ιντελιγκέντσια και επεδίωκε να διατηρεί τον έλεγχό της στρέφοντας για αυτό τα μέλη της το ένα εναντίον του άλλου, υποδαυλίζοντας τις αντιθέσεις, προωθώντας τους κακούς ή μέτριους, διώκοντας τους καλύτερους. Έφτανε στο δόλιο σημείο να εμφανίζεται κάποτε ως προστάτης τους, ρίχνοντας το «ανάθεμα» της δίωξής τους σε ανεπιθύμητα μέλη του κομματικού μηχανισμού. Αυτό ακριβώς ίσχυε και για την περίπτωση του Μπουλγκάκοφ, που η στάση του «πατερούλη» απέναντί του ήταν κρίσιμα αμφιθυμική: διασκέδαζε με τις ιλαροτραγικές ιστορίες του, τον δίωκε και συγχρόνως τον ανεχόταν οριακά.
Με το σατιρικό μυθιστόρημά του «Η καρδιά του σκύλου», αδημοσίευτο μέχρι το 1987, που αποσπάσματά του επιτρεπόταν μόνο σποραδικά να διαβάζονται δημόσια, αποδομεί τόσο την αλαζονεία της επιστήμης, που πιστεύει ότι μπορεί παρεμβαίνοντας στη φύση να αλλάξει τον άνθρωπο, όσο και την αλαζονεία της εξουσίας, που πιστεύει ότι με εργαλείο τη χειραγωγημένη από την ίδια επιστήμη μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, να τον φέρει στα μέτρα της. Έτσι, στην «Καρδιά του σκύλου» ο διάσημος καθηγητής γιατρός Πρεομπραζένσκι συλλαμβάνει και εφαρμόζει την ιδέα να μεταμορφώσει χειρουργικά έναν αδέσποτο σκύλο (λούμπεν προλετάριο) σε πολιτισμένο άνθρωπο (Σοβιετικό πολίτη) μεταμοσχεύοντάς του την υπόφυση και τους όρχεις ενός άξεστου, άστεγου, λούμπεν μικροκακοποιού των δρόμων. Το πείραμα αποτυγχάνει όταν στη θέση του «αναμορφωμένου» σε Σοβιετικό πολίτη λούμπεν προλετάριου προκύπτει ένας δύστροπος, ανεπίδεκτος κάθε εκπαίδευσης, βάναυσος, απολίτιστος τύπος, επιδεκτικός μόνο στη ρηχή πολιτική προπαγάνδα, χωρίς την αγαθότητα του σκύλου και με όλα τα κουσούρια του ανθρώπου, τρομοκρατώντας τον ίδιο τον επιστήμονα που τον έφτιαξε και αναζητά τώρα έναν τρόπο να τον «χαλάσει». Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το στόρι του έργου, στο οποίο διαπλέκονται επιδέξια ποικίλες παράμετροι της τότε σοβιετικής - και όχι μόνο- πραγματικότητας, καλλιτεχνικές, πολιτικές, κοινωνικές κ.ά., με αξία διατοπική και διαχρονική. Μία προφητεία για τους μαθητευόμενους μάγους όλων των εποχών.
Η παράσταση στο Θέατρο Κιβωτός, σε σκηνοθεσία της Έφης Μπίρμπα (επιμέλεια κίνησης Μιχάλη Θεοφάνους), θεατρική διασκευή, δραματουργία και σκηνογραφία της ίδιας, στην καλή μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου, φέρει έντονο το εικαστικό αποτύπωμα της σκηνογραφίας: μια σύνθεση από ιατρικές συσκευές και χειρουργικά εργαλεία κάθε είδους, νυστέρια, ψαλίδια, κόφτες, πριόνια ακρωτηριασμού, τσιμπίδες, λαβίδες, ένα φουτουριστικό χειρουργικό τραπέζι κ.ά., που συγκροτούν μια εικόνα εφιαλτικού μέλλοντος. Αντιστικτικά, το κομμάτι της υποκριτικής διασώζει την ανθρώπινη υπόσταση. Δουλεμένοι σε ύφος ψευδο-ρεαλιστικό με μέτρο και συμ-πάθεια, οι ρόλοι κρύβουν για να φέρουν στο φως την πολιτική αλληγορία και το πετυχαίνουν πλήρως.
Ο εκλεκτός Άρης Σερβετάλης δίνει τον καθηγητή Πρεομπραζένσκι όχι ως αρραγή τεχνοκράτη, αλλά με «ραγισμένη» εντέλει ανθρώπινη συνείδηση. Η πτώση του διαθέτει κάτι από τραγικό μεγαλείο. Ο συναρπαστικός Αντώνης Μυριαγκός ως «σκύλος-άνθρωπος», θύμα και θύτης, έχει αληθινό πόνο απελπισμένου ανθρώπου και πληγωμένου ζώου. Οι τρεις γυναίκες ηθοποιοί, Χαρά-Μάτα Γιαννάτου, Ηλέκτρα Νικολούζου και Αλεξάνδρα Καζάζου, εκπροσωπούν επάξια το στοιχείο της τρίμορφης μοίρας. Ο Μιχάλης Θεοφάνους και ο Σπύρος Δέτσικας στηρίζουν ως πλάγιοι κίονες την παράσταση. Οι μουσικές του Vangelino Currentzis είναι εξαιρετικές, οι φωτισμοί του Σάκη Μπιρμπίλη ευεργετούν τα πρόσωπα. Κινηματογράφηση και video από τον Γρηγόρη Πανόπουλο, επαγγελματικά.