Λαϊκές επιτροπές, το κύτταρο αυτοδιοίκησης
Επιμέλεια Βασιλική Λάζου
Στις περιοχές που έλεγχε το ΕΑΜ η εξουσία δομούνταν σε τρία επίπεδα. Το πρώτο ήταν η πολιτική και στρατιωτική οργανωτική δομή που συντόνιζε τον αντιστασιακό αγώνα. Η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ ήταν το ανώτερο πολιτικό σώμα, το οποίο αποτελούνταν από τους αντιπροσώπους των κομμάτων που συνιστούσαν το ΕΑΜ, τους αντιπροσώπους των αντιστασιακών οργανώσεων ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, ΕΑ και ΕΕΑΜ καθώς και τους αντιπροσώπους των τοπικών ΕΑΜικών επιτροπών. Το δεύτερο επίπεδο ήταν ένα είδος κοινοβουλευτικής δομής η οποία συγκροτήθηκε μετά τον σχηματισμό τον Μάρτιο 1944 της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης), της προσωρινής κυβέρνησης που εκλέχτηκε στις κατεχόμενες περιοχές και την Ελεύθερη Ελλάδα. Το τρίτο επίπεδο αντιπροσωπευόταν από τους θεσμούς της λαϊκής αυτοδιοίκησης και της λαϊκής δικαιοσύνης. Οι θεσμοί αυτοί αναπτύχθηκαν εν μέρει αυθόρμητα και εν μέρει εξαιτίας της πρωτοβουλίας μικρών τοπικών στελεχών του κομμουνιστικού κόμματος. Ευνοήθηκαν από την πολεμική συγκυρία, ιδιαίτερα την έλλειψη τροφίμων και τη ληστεία, τις προϋπάρχουσες αγροτικές παραδόσεις και την κατάρρευση της κεντρικής κρατικής μηχανής.
Η ανάπτυξη των λαοκρατικών θεσμών στις απελευθερωμένες από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ περιοχές πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Αρχικά και έως τον Μάρτιο του 1944 έλαβε τη μορφή τοπικών συμβουλίων και επιτροπών, ενώ στη δεύτερη φάση, από τον Μάρτιο 1944 μέχρι το τέλος της Κατοχής, απέκτησε κεντρική δομή με τη δημιουργία της ΠΕΕΑ. Οι λαϊκές επιτροπές ήταν το πρώτο μεγάλο βήμα της λαϊκής αυτοδιοίκησης. Οπως σημείωνε σε ολοσέλιδο άρθρο της η εφημερίδα «Λαϊκοί Πόθοι», όργανο της περιφερειακής επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου ΕΑΜ Καλαμπάκας, χαιρετίζοντας «με ανυπόκριτη συναγωνιστική χαρά τις καινούργιες στην περιφέρεια κι όλη την Ελεύθερη Ελλάδα Λαϊκές Επιτροπές»
(Τεκμήριο 1): Ηλαττωμένη μαχητικότης γερμανικών τμημάτων
Ο τρόπος της εκλογής, ο έλεγχος που κάθε πολίτης στην κάθε στιγμή μπορεί να ασκεί, ο εύκολος παραμερισμός των τυχόν ανίκανων και απροσάρμοστων στο πνεύμα του θεσμού μελών, κατοχυρώνουν πέρα για πέρα τη λαϊκότητά των. Ολα αυτά αποτελούν την μια πλευρά τους. Η άλλη πλευρά που είναι και η σπουδαιότερη κλείνεται με τα βαριά καθήκοντα με τα οποία επιφορτίζονται τα μέλη των επιτροπών. [...] Παραμερισμός των μικρών ή μεγάλων συμφερόντων. Αφιλοκέρδια και πρωτοστάτημα σε κάθε θυσία των ίδιων των μελών των επιτροπών ώστε αμέριστα να ξεπηδήσει η εμπιστοσύνη του συνόλου. Νοικοκυρεμένες οι διαχειρίσεις, τίμιες και καθαρές. Αμεση και κατά τον καλύτερο τρόπο αντιμετώπιση των αναγκών ατόμων και ολότητας. Καταπιασμός με όλα τα γενικότερης σημασίας κι ωφέλειας τοπικά ζητήματα με σειρά από τη σπουδαιότητα και τη δυνατότητα λύσης που το καθένα παρουσιάζει. […] Πρέπει όλος ο λαός για το συμφέρον του να αποχτήσει αγάπη μεταξύ του και να αδελφωθεί .
Εκτός από τη δημιουργία ελεύθερου κράτους μέσα στην κατεχόμενη χώρα, η ΕΑΜική αντίσταση κατόρθωσε να υπονομεύσει τη μετατροπή της χώρας σε στήριγμα των γερμα
νικών πολεμικών επιχειρήσεων και από στρατιωτική σκοπιά να επιφέρει σοβαρές απώλειες στους κατακτητές αλλά και να υλοποιήσει απόλυτα τα σχέδια των συμμάχων. Διαταγή του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ (8 Δεκεμβρίου 1943) με την υπογραφή του αρχηγού του, υποστράτηγου Στέφανου Σαράφη, συγχαίρει τις μονάδες του ΕΛΑΣ για τις στρατιωτικές τους επιτυχίες έναντι των κατακτητών (Τεκμήριο 2):
Κατά τας προσφάτους σοβαράς εκκαθαριστικάς επιχειρήσεις Ολύμπου και Πηλίου παρετηρήσαμεν ότι τμήματα της ΙΧ, Χ και ΧVI (54ον Σύνταγμα Πηλίου) Μεραρχιών ως και το 5ον Σύνταγμα της
Ιης Μεραρχίας ου μόνον απέκρουσαν επιτυχώς τας επιθέσεις ισχυρών γερμανικών δυνάμεων αλλά αντεπιτεθέντα ηνάγκασαν ταύτας να συμπτυχθώσιν βάσεις των άνευ αποτελέσματος και με σοβαρώτατας απώλειας ήτοι 900 περίπου νεκρούς και πολλούς τραυματίας. Τούτο οφείλεται κυρίως εις το επιδειχθέν εξαίρετον επιθετικόν πνεύμα που με τόλμη επέδειξαν και για το οποίον συγχαίρομεν θερμά. Πιστεύομεν ότι και τα άλλα τμήματα των Μεραρχιών μόλις τα δοθή ευκαιρία θα επιδείξωσι το ίδιον πνεύμα και τόλμην δεδομένου μάλιστα ότι τα εις Ελλάδα παραμένοντα ήδη γερμανικά τμήματα, ως έχει διαπιστωθεί, είναι ηλαττωμένης μαχητικότητος. Η παρούσα να κοινοποιηθή ευρέως Χαρούμενο το έθνος νοιώθει να πλησιάζει το τέλος των βασάνων του. Ο καταχτητής και τα όργανά του συντρίβονται παντού και ντροπιασμένοι φεύγουν από τις πόλεις και τα χωριά που λευτερώνει ο ΕΛΑΣ. Πάνοπλος ο λαός βαδίζει για την τελική μάχη που θα ολοκληρώσει την απελευθέρωση. Ελληνες και Ελληνίδες. Το Κόμμα που είχε την τιμή πρώτο να σαλπίσει το εθνοσωτήριο σάλπισμα της Αντίστασης και πάλης ενάντια στους κατακτητές σας απευθύνει σήμερα τον χαιρετισμό στις παραμονές της μεγάλης μάχης. Το Εθνος ενωμένο σήμερα κάτω από την Εθνική Κυβέρνηση μάχεται στο πλευρό των συμμάχων για να δικαιώσει το αίμα των τέκνων του που έπεσαν για τη λευτεριά και τη λαϊκή κυριαρχία. Ο ηρωικός λαός της Αθήνας και του Πειραιά ενωμένος κάτω από τις ένδοξες σημαίες του ΕΑΜ δίνει τις αποφασιστικές μάχες του προς τον καταχτητή και τα όργανά του. Η ώρα είναι ηρωική και σε τέτοια ώρα επιβάλλεται να βαδίσουμε όλοι ενωμένοι σα μια ψυχή με ένα παλμό. Ξέρουμε πως οι άνθρωποι του σκότους που πάντα περιφρόνησαν το λαό κάνουν απεγνωσμένες προσπάθειες να διασπάσουν την ένωσή του και να εξαπολύσουν το χάος για να ξανακαθίσουν στη ράχη του λαού την τυραννία τους. Οσοι διασπούν την ενότητα, όσοι συμβάλ
Πλησιάζει το τέλος των βασάνων του έθνους
Η εθνική ενότητα αποτέλεσε τον πυλώνα της πολιτικής του ΕΑΜ. Οπως υπογραμμιζόταν στο μανιφέστο του (Δ. Γληνός, «Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο», Αθήνα 1944, σ. 31-32), «όποιος, κρατώντας οποιουσδήποτε προσωπικούς υπολογισμούς, συμφέροντα, μίση, αντιπάθειες, φιλοδοξίες και ιδεολογίες, καταπολεμάει ή υπονομεύει την ενότητα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα… αυτός οπουδήποτε και να βρίσκεται, οπωσδήποτε και να λέγεται είναι συνεργάτης των ξένων κατακτητών, θεληματικά ή άθελα…». Η ενωτική μετωπική πολιτική ακολουθήθηκε με επιμονή και με συνέπεια και οι όποιες παρεκκλίσεις από τη γραμμή αυτή στηλιτεύτηκαν από την κεντρική ηγεσία και διορθώθηκαν άμεσα.
Μήνυμα του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ προς τον ελληνικό λαό την 1η Οκτωβρίου 1944 καλούσε σε «συστράτευση όλων των δυνάμεων για την τελική μάχη, για την ολοκλήρωση της απελευθέρωσης και για την επιβολή της τάξης και της δημοκρατικής λευτεριάς». Δημοσιεύτηκε αυτούσιο στις 25 Οκτωβρίου, όταν πια είχε ολοκληρωθεί η απελευθέρωση της χώρας, στην εφημερίδα «Φλόγα», όργανο της περιφερειακής επιτροπής Εδεσσας του ΚΚΕ
(Τεκμήριο 3).
λουν στο διχασμό και την ανωμαλία τούτη την ιερή στιγμή, πρέπει να στιγματιστούν σαν εχθροί του Εθνους. Οσοι σπέρνουν διαδόσεις σε βάρος του τίμιου εθνικού αγώνα μας ωφελούν μόνο τον εχθρό.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας που στάθηκε πρωτοπόρο στην πάλη για τη φθορά και το σμπαράλιασμα των δυνάμεων της φασιστικής τυραννίας καλεί όλους τους Πατριώτες να δείξουν τον ύψιστο βαθμό πειθαρχίας και αυταπάρνησης. Η εξασφάλιση της τάξης και ομαλής πολιτικής ζωής τούτες τις στιγμές είναι το πρώτιστο Εθνικό χρέος. Οι εγκληματίες πολέμου, όπου και να 'ναι θα τιμωρηθούν και τούτο είνε έργο της Εθνικής Κυβέρνησης. Αποφύγετε την αυτοδικία και κάθε ενέργεια που κλονίζει το τόσο ύψιστο έργο που δημιουργήσαμε όλοι μαζί. Κομμουνιστές και κομμουνίστριες. Σταθήκατε η ψυχή του Εθνικού και Λαοκρατικού σηκωμού, σταθείτε τώρα οι πρωτοπόροι στην επιβολή της τάξης και της Δημοκρατικής λευτεριάς. Πατριώτες όλοι ενωμένοι στην πάλη για να ολοκληρώσουμε μαζύ με τον ΕΛΑΣ και τους Συμμάχους μας την απελευθέρωση της Ελλάδας κάτω από ενιαία Κυβέρνηση. Για τη σύλληψη και τιμωρία όλων των προδοτών που εγκλημάτισαν σε βάρος του λαού. Για την επιβολή και κατοχύρωση των δημοκρατικών Ελευθεριών και καταχτήσεων του Λαού για την εξουδετέρωση κάθε προσπάθειας διάσπασης της ενότητας, για την κατάπνιξη κάθε δικτατορικής απόπειρας, για την άμεση ανακούφιση των θυμάτων του Εθνικού Πολέμου, για την οικοδόμηση Ελεύθερης, Ανεξάρτητης, Λαοκρατούμενης, Ευτυχισμένης Ελλάδας. Ο καθένας στο πόστο του. Ενωμένοι θα κερδίσουμε τη Νίκη .