Θεωρώ τον Καζαντζάκη γλωσσοποιό και όχι γλωσσοπλάστη
Ο επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας μιλάει για τον ανήφορο των λέξεων στο καζαντζακικό έργο
Διάγει τη ζωή του με τον τρόπο του Οδυσσέα – ενός Οδυσσέα αναποφάσιστου που πότε κοιτά προς την ομηρική και πότε προς την καζαντζακική του καταγωγή αλλά πάντα κυνηγώντας την έρευνα και το ταξίδι. Ο λόγος για τον Νίκο Μαθιουδάκη, επισκέπτη καθηγητή Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας, ο οποίος πρόσφατα κυκλοφόρησε τη μελέτη του «Η Οδύσ[σ]εια των λέξεων. Νεολογικά αθησαύριστα στο έπος του Νίκου Καζαντζάκη», μια τιτάνιων διαστάσεων γλωσσολογική έρευνα στην «Οδύσεια» του μονιά, ακρίτα, δοξαρά, θεοκαταλύτη και χαρομάχου, κλωθονούση και κοσμοπαρωρίτη Κρητικού. Αναζητήσαμε τον κ. Μαθιουδάκη στη Γρανάδα για να συζητήσουμε για το βιβλίο του προτού ανοίξουμε την κουβέντα στον Νίκο Καζαντζάκη.
Θέλει ανδρειά και τόλμη για να ριχτεί κάποιος επιστήμονας στον αγώνα να πραγματευτεί γλωσσολογικά την «Οδύσεια» του Νίκου Καζαντζάκη. Πώς καταλήξατε στην απόφαση αυτή, η οποία βρήκε την πλήρωσή της στην «Οδύσ[σ]εια των λέξεων»;
Σίγουρα θέλει πίστη και δύναμη· και δίπλα στην «ανδρειά» βάλτε υπομονή και δίπλα στην «τόλμη» επιμονή. Εν έτει 2006 ξεκινά η δική μου ιστορία στον καζαντζακικό «ανήφορο» να μελετήσω ενδελεχώς τη γλώσσα του. Συνοδοιπόρισσα στην κακοτράχαλη πορεία μου η καθηγήτρια Πηνελόπη Καμπάκη-Βουγιουκλή. Ετσι δειλά δειλά ξεκινώ να ερευνώ τον Καζαντζάκη.
Γιατί τον Καζαντζάκη;
Πρώτον γιατί είμαι Κρητικός και νιώθω ένα είδος συγγένειας μαζί του, δεύτερον γιατί δεν τον διδάχτηκα καθόλου στο πανεπιστήμιο και τρίτον γιατί ως απλός αναγνώστης ένιωθα την περιέργεια να τον μελετήσω σε βάθος.
Και γιατί η «Οδύσεια»;
Γιατί είναι ένα έργο μοναδικό σε γλωσσικό υλικό, που με την πρώτη ματιά ένας γλωσσολόγος, ένας εραστής της γλώσσας, διαπιστώνει τον λεξιλογικό πλούτο του. Στη συνέχεια η περιέργειά μου έγινε ερωτήματα: ποια είναι η γλωσσοπλαστική διάθεση του Κρητικού λογοτέχνη και ποιοι οι διαλεκτικοί σχηματισμοί που χρησιμοποιεί; Κάπως έτσι ξετυλίχτηκε το νήμα πλήθους ερωτημάτων για να μπω στον λαβύρινθο της καζαντζακικής «Οδύσειας».
Γιγάντιο και πρωτότυπο το έργο του Καζαντζάκη, όπως επίσης και το δικό σας: δεν είναι συνηθισμένο να προσεγγίζουν γλωσσολογικά το ποιητικό έργο του μεγάλου Κρητικού. Πώς έχετε διαρθρώσει την πραγματεία σας και για ποιον λόγο καταφύγατε σε «ξένες» επιστήμες, όπως η στατιστική και τα μαθηματικά;
Οταν ξεκίνησα τη διατριβή μου πάνω στη γλώσσα του Καζαντζάκη και ιδίως στο επικό του ποίημα υπήρχαν ελάχιστες γλωσσολογικές μελέτες για την καζαντζακική «Οδύσεια», πράγμα που ήταν για μένα ελκυστικό και συνάμα ριψοκίνδυνο. Εθεσα λοιπόν τους άξονές μου: γλώσσα του έπους, γλώσσα της ποίησης, νεολογισμοί, στρατηγικές κατανόησης. Με άλλα λόγια, πώς αντιμετωπίζουμε μια «άγνωστη» λέξη σε ένα ποίημα και μάλιστα όταν η λέξη είναι ένα ευφάνταστο λογοτεχνικό δημιούργημα; Ποιες όμως και πόσες είναι αυτές οι «άγνωστες» λέξεις; Ετσι δημιουργήθηκε η ανάγκη σύνταξης ενός λημματολογίου αθησαύριστων λέξεων. Και μετά ποιοι/ες μπορούν να κατανοήσουν αυτές τις «δύσκολες» λέξεις – όπως συχνά τις χαρακτηρίζουμε, δικαίως ή αδίκως. Ετσι δημιουργήθηκε η ανάγκη
πραγματοποίησης μιας στατιστικής έρευνας για να μετρήσουμε κυρίως τον βαθμό κατανόησης των καζαντζακικών λέξεων, μαθηματικοποιώντας με αυτό τον τρόπο την υποκειμενική αντίληψη ως προς την ανάγνωση και την κατανόηση ενός λογοτεχνικού κειμένου. Στην έρευνα θέτουμε ερωτήματα και προσπαθούμε να δώσουμε απαντήσεις. Οταν μάλιστα εμπλέκεται και η στατιστική τότε τα πράγματα γίνονται κατά κάποιον τρόπο περισσότερο αντικειμενικά αφού πλέον μιλάμε με αριθμούς.
Θησαυρίσατε 5.415 αθησαύριστες λέξεις που χρησιμοποιεί ο Καζαντζάκης στο έπος του. Ποιες είναι οι πηγές της προέλευσής τους;
Σε αριθμό 5.415 αθησαύριστες λέξεις –δυνάμει ποιητικοί νεολογισμοί– εγκιβωτίζονται στο ποιητικό έπος, με κύριο στόχο τη διάσωσή τους και την απόδοσή τους ως παρακαταθήκη στις μελλούμενες γενιές, καθιστώντας με τον τρόπο αυτό το έπος του θησαυρό λεξιλογικού πλούτου. Ο Καζαντζάκης προτρέχει να μας πληροφορεί σε διάφορες επιστολές του πως «κούρσεψε» τις λέξεις του από το στόμα του λαού αποδίδοντας τις ρίζες τους στην ατόφια δημοτική με έντονη λαϊκή διάθεση. Για την πράξη του αυτή
«Το 2018 είχα τη χαρά και την τιμή –σε συνεργασία με την Παρασκευή Βασιλειάδη– να μεταγράψω και να τεκμηριώσω ένα “χαμένο” και ανέκδοτο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη με τίτλο “Ο ανήφορος”»
τον ονοματίζω «λαϊκό γλωσσολόγο» με αγάπη για τη νεοελληνική γλώσσα και την πατρίδα του. Ο Καζαντζάκης προτρέχει να μας πληροφορεί στη διατύπωση του γλωσσ(ολογ)ικού του «πιστεύω» πως «πέντε ή έξι μονάχα αναγκάστηκ[ε] να φκιάσ[ει]», θεωρώντας πως η χρήση των μηχανισμών της γλώσσας μας για την παραγωγή και τη σύνθεση νέων λέξεων δεν αποτελεί πρωτότυπη δημιουργία. Στην ίδια διατύπωση μας πληροφορεί πως οι λέξεις είναι «παρμένες απ’ όλα τα μέρη της Ελλάδας», προσπαθώντας να δημιουργήσει μια πανελλήνια γλώσσα με πανδιαλεκτική διάθεση. Για τις πράξεις του αυτές τον θεωρώ «λεξιδημιουργό» και «γλωσσοποιό», καθώς δεν είναι (αφού ούτε ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του) γλωσσοπλάστης, με τη στενή σημασία του όρου.
Νιώθω ότι μετά το θησαύρισμα θα συνεχίσετε με την ετυμολογία και την ερμηνεία…
Δεν μπορώ να αντισταθώ στη γοητεία να δώσω τη δική μου ερμηνεία σε λέξεις που ανακάλυψα μέσα στο καζαντζακικό έπος. Οπότε καλώς νιώθετε. Και είμαι σε θέση να σας πω πως ήδη έχω ξεκινήσει μεταδιδακτορική έρευνα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, με επιβλέπουσα την καθηγήτρια Ζωή Γαβριηλίδου,
προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα λεξικό ποιητικών νεολογισμών της καζαντζακικής «Οδύσειας» με ετυμολογικά και ερμηνευτικά σχόλια συνοδευόμενα από αντιπροσωπευτικά παραδείγματα. Μύχια επιθυμία –καθώς η έρευνα πραγματοποιείται χωρίς χρηματοδότηση– είναι να δημιουργήσουμε ένα ψηφιακό λεξικό (στα πρότυπα ξένων λογοτεχνών, καθώς δεν υπάρχει κάτι ανάλογο για κάποιον Νεοέλληνα συγγραφέα), εφόσον βρεθεί κάποια χορηγία για να καλύψει το τεχνικό κομμάτι της ιδέας. Πάντως θεωρώ πως ένα τέτοιο εξειδικευμένο λεξικό πρόκειται να συνδράμει αφενός στο να διαφανεί ο λεξιλογικός πλούτος του καζαντζακικού έπους, αφετέρου στην ανάγνωσή του.
Η μελέτη «Η Οδύσ[σ]εια των λέξεων. Νεολογικά αθησαύριστα στο έπος του Νίκου Καζαντζάκη» του Νίκου Μαθιουδάκη κυκλοφορεί σε μια σπάνιας αισθητικής έκδοση από την Κάπα Εκδοτική
Στη μελέτη σας παρουσιάζετε και αρχειακό υλικό αναφορικά με την «Οδύσεια» και τις απόψεις του Καζαντζάκη για τη γλώσσα και την ποίηση. Ποια η θέση του αρχειακού υλικού στις φιλολογικές σπουδές;
Η χρήση αρχειακού υλικού στις ανθρωπιστικές σπουδές είναι ιδιαιτέρως σημαντική καθώς έχουμε τη δυνατότητα να συναντηθούμε με το αθέατο· εκείνο που το ευρύ κοινό δεν μπορεί εύκολα να αντικρίσει, ενώ οι επι
στήμονες με τη σκευή που διαθέτουν αναγνωρίζουν, τεκμηριώνουν και μελετούν κάθε αρχειακό τεκμήριο που πέφτει στα χέρια τους – μάλιστα δε και με τη συνδρομή της σύγχρονης τεχνολογίας των ψηφιακών εκδόσεων ανοίγεται ένα άλλο παράθυρο έρευνας και μελέτης. Ετσι λοιπόν επιστολές και καρτ ποστάλ, σκόρπιες σημειώσεις και ημερολόγια μπορούν να μας οδηγήσουν σε άρρητες σκέψεις ενός λογοτέχνη και να μας δώσουν τα απαραίτητα κλειδιά να αποκωδικοποιήσουμε σημαντικά στοιχεία για τη ζωή και το έργο του, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό μια ιδιότυπη πολυδιάστατη βιογραφία του. Επιτρέψτε μου να αναφέρω και μια πρόσφατη σπουδαία έκδοση του Μουσείου Καζαντζάκη, το οποίο εξέδωσε για πρώτη φορά ένα από τα σημαντικότερα τεκμήριά του, το ημερολόγιο του Νίκου Καζαντζάκη στο «Αγιον Ορος. Νβρης – Δβρης 1914» (επιμέλεια Χριστίνα Ντουνιά – Παρασκευή Βασιλειάδη), ένα ταξίδι που έκανε με τον Αγγελο Σικελιανό. Μέσα από τις γραμμές λοιπόν μιας επιστολής ή ενός ημερολογίου μπορούμε να «διαβάσουμε» απόκρυφες ιδέες και ανείπωτους συλλογισμούς του συγγραφέα, καθώς καλύπτονται από το γλωσσικό ένδυμα απλών λέξεων και εκφράσεων. Είμαι σίγουρος πως με την εκπνοή των πνευματικών δικαιωμάτων του Κρητικού συγγραφέα ανέκδοτα και αδημοσίευτα χειρόγραφά του θα αποτελέσουν τον πυρήνα πολλών σημαντικών και πρωτότυπων μελετημάτων για τη ζωή και το έργο του.
Υπάρχουν πολλά ανέκδοτα και αδημοσίευτα χειρόγραφα του Καζαντζάκη;
Δεν είναι τόσο πολλά όπως ο κόσμος φαντάζεται, καθώς ορισμένα αδημοσίευτα χειρόγραφα –ειδικά έργα– είχε φροντίσει ο ίδιος ο Καζαντζάκης και αργότερα η σύντροφός του Ελένη να τα δημοσιεύσουν. Υπάρχουν όμως χιλιάδες επιστολές που ελπίζω κάποια στιγμή να βγουν στο φως, καθώς και αρκετές σημειώσεις. Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειώσω ότι το 2018 είχα τη χαρά και την τιμή –σε συνεργασία με την Παρ. Βασιλειάδη– να μεταγράψω και να τεκμηριώσω ένα «χαμένο» και ανέκδοτο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη με τίτλο «Ο ανήφορος». Εδώ και δύο χρόνια παραδόθηκε το «άγνωστο» έργο με δική μου επιστημονική επιμέλεια στη διεύθυνση των Εκδόσεων Καζαντζάκη προκειμένου να τυπωθεί, αλλά δυστυχώς δεν έχει κυκλοφορήσει έως και σήμερα.