Ο ευτελισμός της ευθύνης
Πολιτικοί, εργοδότες ή μάνατζερ, γονείς και δάσκαλοι εφευρίσκουν καθημερινά κίνητρα και αντικίνητρα για να επηρεάσουν τις επιλογές των πολιτών, των εργαζομένων και των παιδιών αντίστοιχα.
Στην κλασική οικονομική σκέψη είχε επικρατήσει ένα θεωρητικό σχήμα το οποίο περιγράφει ότι οι άνθρωποι ως ορθολογικά όντα που επεξεργάζονται τη στάθμιση προσωπικού κόστους και ωφέλειας παίρνουν αποφάσεις που μεγιστοποιούν τη μέγιστη προσωπική ωφέλειά τους. Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, μέσα από αυτό τον μηχανισμό ορθολογικών ιδιωτικών αποφάσεων βελτιστοποιείται η λειτουργία της κοινωνίας και της οικονομίας.
Σε έναν κόσμο που βλέπει τον άνθρωπο και τις κοινωνίες μέσα από αυτό το πρίσμα τα υλικά κίνητρα και αντικίνητρα έχουν βαρύνουσα σημασία.
Ετσι οι δημόσιες πολιτικές βρίθουν κινήτρων με μορφή επιδοτήσεων και φορολογικών απαλλαγών ή αντικινήτρων με μορφή προστίμων, ενώ οι οργανισμοί χρησιμοποιούν τα μπόνους και τα συστήματα προαγωγών. Αλλά και στην καθημερινή ζωή δισεκατομμύρια παιδιά ακούνε καθημερινά αβασάνιστα τις φράσεις «κάνε αυτό που σου λέω και θα πάρεις…» ή «κάνε αυτό που σου λέω, αλλιώς θα χάσεις…».
Ακριβώς στο πνεύμα αυτό ο πρωθυπουργός εξήγγειλε την προπληρωμένη κάρτα 150 ευρώ για νέους από 18 έως 25 ετών ως κίνητρο για εμβολιασμό.
Η πρόθεση παρουσιάζεται αγαθή, αλλά θα είναι το κίνητρο αποτελεσματικό;
Στο επιστημονικό πεδίο που η οικονομική επιστήμη συναντάει την κοινωνική ψυχολογία, την πολιτική επιστήμη, την κοινωνιολογία αλλά και την παιδαγωγική διεξάγεται έρευνα που αμφισβητεί τόσο τον ιδεότυπο του οικονομικά ορθολογικού ανθρώπου όσο και τις παραδοχές γύρω από την αποτελεσματικότητα των υλικών κινήτρων.
Σε αυτό το πεδίο έρευνας έχει παρατηρηθεί αλλά και αποδειχτεί πειραματικά ότι έναντι των υλικών κινήτρων υπάρχουν τα κοινωνικά και τα ηθικά κίνητρα, που πολλές φορές και υπό συγκεκριμένες συνθήκες μπορεί να είναι πολύ πιο αποτελεσματικά.
Ενδεικτικά, στο best seller «Freakonomics» ο Στίβεν Λέβιτ περιγράφει μεταξύ άλλων ένα πείραμα που συντελέστηκε σε παιδικούς σταθμούς στη Χάιφα του Ισραήλ. Εκεί επιλέχτηκε να επιβληθεί ένα μικρό χρηματικό πρόστιμο στους γονείς που αργούσαν να παραλάβουν τα παιδιά τους μετά το πέρας του προγράμματος. Το πείραμα είχε επίδραση στη συμπεριφορά των γονιών. Αλλά όχι την επιθυμητή. Αντιθέτως, η επιβολή του προστίμου σχεδόν διπλασίασε τις περιπτώσεις αργοπορίας των γονιών.
Γιατί; Γιατί προσπάθησαν να υποκαταστήσουν με ένα οικονομικό αντικίνητρο το ηθικό κίνητρο που συνιστά η υποχρέωση που νιώθει ο γονιός απέναντι στον εαυτό του και στο παιδί του αλλά και το κοινωνικό κίνητρο που αποτελεί η υποχρέωση απέναντι στους δασκάλους που περιμένουν να παραδώσουν το παιδί.
Με λίγα λόγια, η κοστολόγηση της ηθικής και κοινωνικής υποχρέωσης τις αποφόρτισε. Οι γονείς ήξεραν ότι μπορούσαν να «αγοράσουν» τον χρόνο της καθυστέρησης και επέλεξαν να το κάνουν. Στην πράξη δηλαδή η νομισματοποίηση της ηθικής και κοινωνικής ευθύνης τις ευτέλισε.
Μάλιστα όταν το πρόστιμο απαλείφθηκε η συμπεριφορά των γονιών έμεινε στο νέο, χαλαρότερο και μη επιθυμητό status quo.
Αντίστοιχα πειράματα κατέδειξαν γιατί τα ηθικά κίνητρα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικά από τα χρηματικά κίνητρα, για παράδειγμα στην εθελοντική αιμοδοσία.
Οι λάτρεις της κλασικής οικονομίας θα πρότειναν αύξηση των οικονομικών κινήτρων και αντικινήτρων, αλλά θεωρία και πράξη δείχνουν ότι αυτό συχνά προκαλεί τεράστιες στρεβλώσεις. Για παράδειγμα υπάρχει ήδη έρευνα και σχετικά παραδείγματα πως τα τεράστια μπόνους μπορούν να δώσουν κίνητρα για παράνομες και ολέθριες αποφάσεις ή πως τα υπερβολικά πρόστιμα μπορεί αντιστρόφως να θρέψουν την οικονομική διαφθορά.
Κατά συνέπεια, η απόφαση της κυβέρνησης για την κάρτα των 150 ευρώ μπορεί να έχει ακόμη και αρνητικό αντίκτυπο στη συμμετοχή των νέων στους εμβολιασμούς. Γιατί εκεί που τους ζητούσαμε να «βάλουν πλάτη» για να σώσουμε τον ευαίσθητο ή υπερήλικα συγγενή, γείτονα και συμπολίτη τους, τώρα τους λέμε ότι η υπευθυνότητά τους κοστολογείται μόλις 150 ευρώ. Κατά συνέπεια, το συλλογικό διακύβευμα απαξιώθηκε στην πράξη.
Η υποχρέωσή μας να προφυλάξουμε τη ζωή των συνανθρώπων μας δεν μπορεί –και κυρίως δεν πρέπει– να κοστολογηθεί. Είναι επικίνδυνο ότι αυτή η κυβέρνηση δεν μπορεί να το αντιληφθεί.