Μια ιστορία του τότε και του σήμερα
Για «Το ημερολόγιο ενός τρελού» , σε σκηνοθεσία Κ. Πασσά στο Επί Κολωνώ
Παρόλο που το «Ημερολόγιο ενός τρελού» δεν αποτελεί θεατρικό κείμενο, η θεατρικότητα που το χαρακτηρίζει το καθιστά αναπόσπαστο μέλος της σχετικής γραμματείας. Αλλωστε σε αυτό μπορούμε να αναγνωρίσουμε πολλά στοιχεία που λειτούργησαν καθοριστικά στον μετέπειτα θεατρικό λόγο και στη σκέψη του. Ο Αυξέντιος Ιβάνοβιτς Ποπρίτσιν, ο ήρωας του Νικολάι Γκόγκολ, έμελλε να σηματοδοτήσει το δικό του alter ego και να αποκτήσει την αυτοβιογραφική σχεδόν υπόσταση της σύντομης ζωής του.
Το «Ημερολόγιο ενός τρελού», σύντομο αλλά πυκνό, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί απλώς ως ένα χρονικό διολίσθησης ενός ανθρώπου στην παραφροσύνη. Κι αυτό γιατί ο ίδιος ο συγγραφέας, με ρεαλισμό και μέσα από την καταγραφή της κοινωνικής πραγματικότητας που ξεπερνάει ακόμη και τον σουρεαλισμό, αναζητά και καταγράφει τις αιτίες: η κοινωνική ανέχεια και ο αποκλεισμός, η ταξική καταγωγή και θέση, η ταπείνωση, ο εξευτελισμός και η περιφρόνηση που δέχεται στο πετσί του ο αφανής ήρωας, ακόμη και όταν αυτά συνειδητοποιούνται μέσα από την ερωτική απόρριψη, τον οδηγούν βήμα προς βήμα στην ψυχική διαταραχή. Και ο Γκόγκολ με τον πιο εύσχημο τρόπο καταδεικνύει πώς οι κοινωνικές δομές είναι αυτές που επηρεάζουν την ψυχοσύνθεση του ανθρώπου και μπορούν να τον οδηγήσουν στην απόγνωση και την τρέλα ως διέξοδο ελευθερίας. Ο κριτικός ρεαλισμός ριζώνει ως λογοτεχνικό ρεύμα.
Ο Κωνσταντίνος Πασσάς, στο θέατρο Επί Κολωνώ, επένδυσε ιδανικά στο βασικότερο χαρακτηριστικό της γραφής του Γκόγκολ: την αμεσότητα της γραφής σε πρώτο πρόσωπο. Δημιουργεί έναν εύγλωττα και εξίσου ειρωνικά συμβολικό χώρο, την ντουλάπα (μια ιδέα της Σοφίας Καραγιάννη), στους φυσικούς φωτισμούς του Νίκου Βλασσόπουλου, συγκεντρώνοντας σε αυτή και γύρω από αυτή όλα τα χαρακτηριστικά της ψυχικής κατάστασης του ήρωα, από τον εγκλεισμό και την κοινωνική πίεση μέχρι την οριστική «απελευθερωτική» αποδόμησή της ως σπάσιμο των κοινωνικών φραγμών και το πέταγμα στον ουρανό. Το επί σκηνής δρώμενο ξεπερνάει την αφηγηματική γραμμή και η σκηνική οικονομία (ακόμη και στα κοστούμια) λειτουργεί με αξιοθαύμαστη ισορροπία κλιμακωτά στην ανάδειξη του ουσιαστικού και του κύριου, απαλλαγμένη από κάθε περιττή φλυαρία.
Ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης έχει τη μοναδική ικανότητα να μετουσιώνει τους ήρωες που υποδύεται στα μέτρα και τα σταθμά του οικείου, του γνώριμου, του διπλανού. Υπό αυτό το πρίσμα η προσωπικότητα του Αυξέντιου αποκτά την ανθρώπινη υπόσταση που της αρμόζει: στην ερμηνεία του ηθοποιού δεν θα διακρίνουμε ούτε ψήγμα κομπορρημοσύνης και υποταγής σε θεατρικά κλισέ. Ενέργεια που ρέει, άρθρωση ακριβής, απόγνωση, απελπισία, σαρκασμός και ειρωνεία σε συγκοινωνούσες ισόποσες δόσεις. Ο Αυξέντιος του Ιωσήφ Ιωσηφίδη είναι ο σημερινός απελπισμένος (για απαράλλαχτους λόγους) Αυξέντιος του 2022· ίσως γι’ αυτό το κράμα συγκίνησης και πίκρας είναι η καθαρτήρια επίγευση της παράστασης. Γιατί από το τότε μέχρι το τώρα τίποτε δεν έχει αλλάξει στην ουσία του. Και ο Αυξέντιος παραμένει ηττημένος – και ας μην το γνωρίζει ακόμη.