Μικρασιατική μνημοσύνη
Η παροχεύτευση της επώδυνης ιστορικής μνήμης στον αστικό ιστό της Νέας Σμύρνης
Στη Στροφή της Νέας Σμύρνης, βγαίνοντας από την υπόγεια διάβαση, είναι σχεδόν αδύνατο να αγνοήσεις μια ογκώδη, επιβλητική μορφή, τον μητροπολίτη Χρυσόστομο Σμύρνης με τα χέρια υψωμένα τελετουργικά σαν να ευλογεί μαζί και να καθοδηγεί όσους εισέρχονται στην πόλη. Ακριβώς πίσω του ανοίγεται το Αλσος της Μνημοσύνης, ένας μνημονικός τόπος που θρηνεί τους νεκρούς και ομνύει στις χαμένες πατρίδες. Δεκαοκτώ γλυπτικές συνθέσεις απόκεινται εκεί με μορφές και στιγμές της ελληνικής Ιωνίας. Οι φιλότεχνοι ίσως σταθούν περισσότερο στους πρόσφυγες από την Πέργαμο, μορφές με άδεια μάτια που αναζητούν απεγνωσμένα μια νέα πατρίδα, ή ίσως στην τραυματισμένη καμπάνα, φόρο τιμής στον αγώνα και τον εκτοπισμό των Αρμενίων, ή ακόμη στους δύο πέτρινους όγκους που στέκονται αντικριστά, πιο ψηλός ό ένας μα τσακισμένος σαν την αρχόντισσα της Ανατολής, χαμηλός μα στέρεος ο άλλος της διάδοχης προσφυγικής πόλης.
Ωστόσο αυτός ο φαντασιακός μνημονικός κόσμος στήθηκε από τη δεύτερη γενιά στα χρόνια της μεταπολίτευσης. Η πρώτη γενιά είχε τις δικές της μέριμνες, που έδεναν αξεδιάλυτα τη μνήμη με το σχέδιο, το παρελθόν με το μέλλον. Διότι παρά τον πόνο του ξεριζωμού, πρυτάνευσε ο πραγματισμός. Η επιστροφή ήταν αδύνατη· η Σμύρνη μόνο εδώ μπορούσε να ξαναστηθεί. Μόνοι
αυτοί λοιπόν από όλες τις κοινότητες των προσφύγων δεν περίμεναν την Επιτροπή Αποκατάστασης – αρνήθηκαν τη μοίρα του απόκληρου. Αξιοποιώντας τα πολιτικά και οικονομικά τους δίκτυα, το άυλο πολιτισμικό και κοινωνικό τους κεφάλαιο, οι πρώην αστοί της Σμύρνης εξασφάλισαν μια συγκριτικά καλή θέση για τη νέα τους πόλη, ανέθεσαν τη χάραξη στον επιφανή Πέτρο Καλλιγά (1924) και έκλεισαν συμφωνία με γαλλική εταιρεία για την κατασκευή των κατοικιών της. Κυρίως φαντάστηκαν μια πόλη αντάξια της χαμένης.
Εναν αιώνα μετά οι πραγματικές δυνατότητες και οι περιπέτειες της Ιστορίας διαμόρφωσαν μια πόλη που πολύ απέχει από τα ονειρεμένα σχέδια. Κάτω και πίσω όμως από το δάσος των πολυκατοικιών μπορεί κανείς να διακρίνει ακόμη την αρχική δομή και τις πολλαπλές μνημονικές της νοηματοδοτήσεις.
Στο κέντρο μια πλατεία ευρύχωρη, ανοιχτή σε όλες τις ηλικίες και τις αισθητικές επιλογές – μια πλατεία τόπος συνάντησης και διάδρασης ανθρώπων. Βαδίζοντας πάνω της ωστόσο, ίσως κανείς δεν συσχετίσει την αναθηματική στήλη με τη χαμένη Ιωνία, αλλά δύσκολα κάποιος θα προσπεράσει το τεράστιο γκραφίτι που υπενθυμίζει το παλιό τραύμα: ένα παιδί που κλαίει γοερά, μια γυναίκα με την απόγνωση στο βλέμμα και στο βάθος η Σμύρνη στις φλόγες.
Ανατολικά, τριακόσια μέτρα από την πλατεία, πάνω σε ένα γήλοφο έτσι που να τραβάει τα βλέμματα όλων η Αγία Φωτεινή – πολιούχος, όπως και τότε στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου. Το μεγαλοπρεπές κωδωνοστάσιο, πανομοιότυπο και αυτό με το αρχικό, όπως ακριβώς το βλέπουμε σε κάρτες εποχής.
Ακόμη και το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο της αποσπάστηκε από τον εκεί Αγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και μεταφέρθηκε με περιπετειώδη τρόπο μες στην Κατοχή προκειμένου να τονίσει τη συνέχεια.
Φαντάζει ίσως οξύμωρο το γεγονός ότι οι ευκατάστατοι αστοί της Σμύρνης νοιάστηκαν σε τούτο τον νέο τόπο περισσότερο για το θρησκευτικό παρά για το πολιτικό τους κέντρο – επί έναν ολόκληρο αιώνα το δημαρχείο περιφέρεται στεγαζόμενο πάντοτε προσωρινά σε κτίρια κάθε άλλο παρά εμβληματικά. Να ήταν άραγε το γεγονός πως η συλλογική ταυτότητα των Σμυρνιών συγκροτήθηκε κυρίως πολιτισμικά, με πυρήνα την ορθοδοξία που τους διαφοροποιούσε από τη μουσουλμανική ενδοχώρα;
Σε αντιστάθμισμα πάντως σαν έφτασαν εδώ, οι αστοί της Σμύρνης συγκρότησαν νωρίς μορφωτικούς και αθλητικούς συλλόγους που άφησαν ισχυρές θεσμικές και υλικές αποτυπώσεις στον ιστό της πόλης. Ο Μίλωνας και ο Πανιώνιος νότια, η Εστία δυτικά και το Αλσος βόρεια πλαισιώνουν την πλατεία αθλητικά, μορφωτικά και ψυχαγωγικά. Η Λεόντειος και η Ευαγγελική σχολή βρήκαν και αυτές εδώ καταφύγιο. Ακόμη και η ιδιωτική πρωτοβουλία αντλούσε από την αίγλη της Σμύρνης. Αν κάποιος αναρωτηθεί γιατί ο κινηματογράφος της Νέας Σμύρνης ονομάζεται Σπόρτιγκ, γρήγορα θα εντοπίσει τα ίχνη του φημισμένου Σπόρτιγκ Κλαμπ στην προκυμαία της Σμύρνης. Η Νέα Σμύρνη δεν έγινε ποτέ αντάξια της παλαιάς. Είναι όμως μια πόλη που μπόρεσε, αν και με πολλές αντιφάσεις, να παροχετεύσει δημιουργικά την επώδυνη μνήμη, να την υπερβεί δίχως να την αγνοήσει.
Η Μνημοσύνη –γράφει στη «Θεογονία» του ο Ησίοδος– ήταν κόρη της Γης και του Ουρανού. Ηταν συνεπώς αδερφή του Κρόνου (του Χρόνου), γεννήθηκε μαζί με αυτόν, μα έγινε η αντίπαλός του, υπονόμευε όσο μπορούσε τη δράση του. Δίχως τη μνήμη όλα θα τα κατάπινε ο αδηφάγος χρόνος. Δίχως τη μνήμη δεν μπορεί να δομηθεί ταυτότητα· και οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς ταυτότητα. Νιώθοντας όμως πως η μνήμη συγκροτεί μα επίσης καθηλώνει, η Μνημοσύνη πλάγιασε με τον Δία και γέννησε τις εννέα Μούσες, τις τέχνες και τις επιστήμες που κοιτάζουν στο μέλλον ακόμη και όταν κάποιες, όπως η Κλειώ, η μούσα της Ιστορίας, αναζητούν στο παρελθόν τα εφαλτήρια.
Αντίβαρο στη συρρίκνωση της δημόσιας σφαίρας, αντίσταση στον ευτελισμό του πολιτικού βίου, λόγος ενάντιος στη συρρίκνωση του δημόσιου χώρου σε όλες τις μορφές του
Η Νέα Σμύρνη είναι μια πόλη που μπόρεσε, αν και με πολλές αντιφάσεις, να παροχετεύσει δημιουργικά την επώδυνη μνήμη, να την υπερβεί δίχως να την αγνοήσει