Τα πολλά πρόσωπα μιας χρονιάς
Καθένας με τα μέτρα και με τα σταθμά του. Με τις αξίες και τα κριτήριά του. Τίποτα πιο δύσκολο λοιπόν από το να βρεθεί ένα πρόσωπο που να συμφωνούν όλοι ότι αυτό χαρακτήρισε τη χρονιά που πέρασε. Συμβάσεις είναι βέβαια τα πρωτεία αυτού του τύπου, όπως σύμβαση είναι η ίδια η κατάτμηση του άτμητου χρόνου, που απλώς διευκολύνει τη ζωή μας, εμποδισμένη κατά τα λοιπά από μύρια όσα. Και για τον καθέναν, «Πρόσωπο της Χρονιάς» δεν μπορεί παρά να είναι το πρόσωπο που αγάπησε – ή, αν οι άνεμοι της μοίρας ήταν ενάντιοι, το πρόσωπο που έχασε. Και τίποτε άλλο δεν χωρεί εκεί.
Κι ωστόσο, κάθε Δεκέμβρη, οι απονομείς πρωτείων ανακηρύσσουν εθιμικά το πρόσωπο της χρονιάς. Φέτος το «Τάιμ» ανέδειξε πρωτοκορυφαίο τον Πάπα Φραγκίσκο. Εν γνώσει τους υποθέτω ότι αυθαιρετούν, όσοι ανακεφαλαιώνουν το έτος που διέρρευσε για να αποφασίσουν ποιος πρώτος και ποιος δεύτερος, μεταμφιέζουν την υποκειμενική επιλογή σε αντικειμενικό πόρισμα. Γιατί ακόμα και στο ποδόσφαιρο, όπου υπάρχει κάτι αντικειμενικά μετρήσιμο, τα
Υπάρχει πρωτίστως η ανώνυμη, σιωπηρή και όντως ανιδιοτελής αλληλεγγύη των ανθρώπων, που, χλευάζοντας τις επιδείξεις του γυαλιού, συντηρούν τη συνοχή της κοινωνίας και κάτι από τις αξίες της.
γκολ, οι τελικές πάσες, οι τίτλοι, στο τέλος η ψήφος δίνεται με βάση το «μου αρέσει – δεν μου αρέσει».
Η επιλογή του οικουμενικά πρώτου προσώπου είναι κατά βάθος επιλογή προτύπου· έχει δηλαδή πολιτική και παιδαγωγική σκόπευση (όπως συμβαίνει συχνά και με το Νομπέλ Λογοτεχνίας). Γίνεται με βάση το «τι θέλω να δείξω και τι να υποδείξω». Η επιλογή λοιπόν του Πάπα, όσο μπορούμε να καταλάβουμε εμείς εδώ στην περιφέρεια (έστω μια περιφέρεια που εξακολουθεί να βαυκαλίζεται πως αποτελεί το κέντρο του κόσμου, χάνοντας έτσι το μέτρο που θα έδινε αυθεντική ουσία στην υπόστασή της), έγινε με κυριότερο κριτήριο την ελπίδα –ή την απολύτως αναγκαία αυταπάτη– ότι κάτι μπορεί να γίνει ακόμα στα ανθρώπινα πράγματα· ότι οι τιμώμενοι ως πνευματικοί ποιμένες αναγνωρίζουν ένα μερίδιο έστω του χρέους τους και κατανοούν πως δεν διαχειρίζονται μία επιπλέον εταιρεία σαν όλες τις υπόλοιπες, με κέρδη, ζημίες και πελατολόγιο. Απέρρευσε δηλαδή από τη φιλοσοφική αντίληψη της βελτιοδοξίας, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος μας, που δεν είναι ούτε ο άριστος ούτε ο χείριστος των δυνατών κόσμων, μπορεί να βελτιωθεί με την προσπάθεια του καθενός και όλων μαζί· ότι «διατελεί βελτιούμενος», κατά τον λεξικογραφικό ορισμό. Αυτή είναι η αισιόδοξη ματιά, η θετική σκέψη.
Αν όμως επιλέγαμε τον «άνθρωπο του 2013» απαισιόδοξα ή μάλλον με ένδικη αυστηρότητα, ίσως καταλήγαμε στο αποκαρδιωτικό συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος της χρονιάς είναι ένας υπάνθρωπος: ο πολέμαρχος τη Συρίας που, αυτοκινηματογραφούμενος, έβγαλε τα σπλάχνα του θύματός του και τα έφαγε, συνεχίζοντας μια παράδοση χιλιετιών, όπου ο νικητής καταναλώνει την καρδιά ή το συκώτι του αντιπάλου του για να αποκτήσει τη δύναμή του. Ακόμα και αν ο πολέμαρχος υποκρίθηκε ότι τα έφαγε, η βαρβαρότητα μένει η ίδια. Και η πολιτισμική υποστροφή τερατώδης και τρομακτική. Και δεν έχει έναν μόνο φταίχτη και εκπρόσωπο, όπως πολύ θα θέλαμε να πιστέψουμε, ούτε οφείλεται σε εθνικά ή θρησκευτικά «γονίδια».
Θα μπορούσε κανείς να θυμηθεί και να θυμίσει πάμπολλα άλλα πρόσωπα και περιστατικά του εκπνέοντος 2013. Αν επιμείνει στα έστω και λίγο φωτεινά, σημαίνει ότι εξακολουθεί να ελπίζει πως παραμένει οπαδός της βελτιοδοξίας. Αν πάλι αναδείξει μόνο τα αλγεινά, τα καταθλιπτικά, θα είναι σαν να δηλώνει πως η πολιτισμική ιστορία του ανθρώπου κατέληξε στην αλληλοφαγία. Που δεν συντελείται μόνο με τον κτηνώδη τρόπο της Συρίας. Αλλά και με τρόπους αβρούς, γραβατωμένους, καθωσπρέπει – όταν ας πούμε κάποιοι ευυπόληπτοι κύριοι, οπαδοί της θρησκείας της Απληστίας, για να δικαιολογήσουν λ.χ. το θηριώδες μπόνους που τους προσφέρει η «επενδυτική» εταιρεία τους, αποθηριώνονται οι ίδιοι και παίζουν ελαφρόκαρδα στα ζάρια τη μοίρα εκατομμυρίων θνητών. Λέει άραγε τίποτα διαφορετικό ο Πάπας, όταν κατακρίνει τον αχαλίνωτο καπιταλισμό (υπάρχει τάχα και κάποιος άλλος;), γράφοντας ότι το σύστημα που θριαμβεύει παγκοσμίως έχει την τάση να καταβροχθίζει οτιδήποτε εμποδίζει την αύξηση των κερδών του ή ότι στον πολιτισμό μιας χρήσης που έχουμε δημιουργήσει, ακόμα και οι άνθρωποι υπολογίζονται σαν καταναλωτικά προϊόντα που χρησιμοποιούνται (ή στύβονται) και κατόπιν απομακρύνονται (ή πετιούνται);
Δεν πρέπει να παραξενεύτηκαν πολλοί που ο ηγήτορας της Καθολικής Εκκλησίας βρέθηκε στο στόχαστρο υπερσυντηρητικών Αμερικανών, οι οποίοι, εις μνήμην του μακαρθισμού, τον κατήγγειλαν σαν μαρξιστή, δηλαδή σαν σατανά, σύμφωνα με τα δικά τους κριτήρια. «Δεν είμαι μαρξιστής», έσπευσε να απαντήσει ο Φραγκίσκος σε συνέντευξή του στη «Στάμπα». «Η μαρξιστική ιδεολογία είναι λάθος», συνέχισε, «αλλά έχω γνωρίσει πολλούς μαρξιστές που είναι καλοί άνθρωποι, οπότε δεν νιώθω προσβεβλημένος. Κάποτε υπήρξε η υπόσχεση ότι το ποτήρι θα γεμίσει και θα ωφεληθούν οι φτωχοί. Στην πραγματικότητα, όμως, μόλις πάει να ξεχειλίσει το ποτήρι, με έναν μαγικό τρόπο μεγαλώνει, οπότε δεν περισσεύει τίποτα για τους φτωχούς. Επαναλαμβάνω: δεν μιλώ σαν ειδικός αλλά βάσει των κοινωνικών δογμάτων της Εκκλησίας». Αν μιλούσε σαν ειδικός, ίσως έμπαινε στον πειρασμό να πανικοβάλει τους Αμερικανούς θυμίζοντάς τους ότι ο συσχετισμός του χριστιανισμού με κάποια μορφή πρωτόγονου κομμουνισμού και παλαιότατος είναι και όχι άστοχος. Εν πάση περιπτώσει, ο Πάπας επελέγη ως πρόσωπο της χρονιάς επειδή εικάζεται ότι θα επηρεάσει θετικά την Ιστορία. Η εικασία μένει να αποδειχθεί. Και σίγουρα ενδεχόμενη απόφαση «θρησκευτικής νομιμοποίησης» ή ανοχής της χρήσης προφυλακτικού, που θα έσωζε αμέτρητες ζωές, κυρίως στην Αφρική, θα βάραινε απίστευτα περισσότερο ως αποδεικτικό στοιχείο από μυριάδες σελίδες φλογερής φιλανθρωπίας.
Και στην Ελλάδα; Ποιο θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόσωπο της χρονιάς σε μια χώρα που πασχίζει η ίδια να κρατήσει καθαρό το πρόσωπό της, να του γιατρέψει τα σημάδια που αφήνουν πάνω του οι δυσκολίες, οι οποίες, παρά τις ανακοινώσεις θριάμβου, εξαπλώνονται και επιδεινώνονται; Υπάρχουν σίγουρα και φωτεινά πρόσωπα και παρήγορα περιστατικά μέσα στο τόσο γκρίζο, ένα γκρίζο που σε μεγάλο τμήμα του γίνεται κατάμαυρο, χρυσαυγίτικα ζοφερό. Υπάρχει πρωτίστως η ανώνυμη, σιωπηρή και όντως ανιδιοτελής αλληλεγγύη των ανθρώπων, που, χλευάζοντας τις επιδείξεις του γυαλιού, συντηρούν τη συνοχή της κοινωνίας και κάτι από τις αξίες της. Ποιο άλλο το πρόσωπο της χρονιάς, λοιπόν, από τον άγνωστο πολίτη της αλληλεγγύης;