Το απόλυτο πολεμικό αριστούργημα
ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΟΣΜΑΝ Ζωή και πεπρωμένο μετ. Γιώργος Μπλάνας εκδ. Γκοβόστη
«Κ αλό; Μα τι είναι καλό;»: σε ένα γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, στις πρώτες κιόλας σελίδες της εποποιίας του μεγάλου Σοβιετικού συγγραφέα Βασίλι Γκρόσμαν «Ζωή και πεπρωμένο», ένας σαλός θέτει εξαρχής το μείζον ερώτημα που διατρέχει το κείμενο: η σημασία του Καλού και συνακόλουθα του Κακού, η διαφορά μεταξύ καλού και ανθρώπινης καλοσύνης όπως ο ίδιος σαλός με τις τολστοϊκές αντιλήψεις την εξηγεί στον παλιό μπολσεβίκο Μοστοβσκόη. Το μόνο καλό, το ύψιστο καλό ανταπαντά η ελευθερία, λέει ένας πρώην διαφωτιστής λίγο πριν κρεμαστεί σε ένα σοβιετικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στο μυθιστόρημα του Γκρόσμαν, ο πόλεμος μαίνεται, ο Βόλγας καίγεται, το Στάλινγκραντ πολιορκείται, παλικάρια όπως ο Τόλια σκοτώνονται, η πείνα θερίζει, αλλά υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που καταδίδουν, σφετερίζονται, ληστεύουν, σκοτώνουν, πολλοί μάλιστα μέσα στα συρματοπλέγματα – δεν είναι τυχαία η ανάλυση περί δυνατότητας εξομοίωσης των στρατοπέδων με την ελεύθερη ζωή, με άξονα τον καθολικό έλεγχο. Οπως υπάρχουν και άνθρωποι που αφοσιώνονται στην επιστήμη, και ας τρέμουν για τα αποτελέσματα των ανακαλύψεών τους και ας τους ενδιαφέρει κι αυτούς πάνω από όλα η καλοσύνη απέναντι στους ανθρώπους, όπως ο Βίκτορ Στρουμ. Και άλλοι, που όσο κι αν αμφιβάλλουν για την απολυτότητα των διαχωρισμών που τους εξέθρεψαν, όπως ο Μοστοβσκόη, συνεχίζουν να πιστεύουν σε ένα καλύτερο ανθρώπινο μέλλον.
Ολα τα πρόσωπα με κάποιο τρόπο συνδέονται με την οικογένεια Σαπόσνικοβ, της οποίας τον βίο και την πολιτεία αφηγείται σε «σκηνές» ο Γκρόσμαν στο μνημειώδες έργο του: κατασχεμένο από την Κα-Γκε-Μπε, «πυρηνική κεφαλή» στραμμένη προς τον σοσιαλισμό, κατά τον Νικίτα Χρουστσόφ που απαγόρευσε την έκδοσή του, πιο επικίνδυνο ακόμη και από το «Δόκτωρ Ζιβάγκο» του Μπόρις Πάστερνακ, κατά τον Μιχαήλ Σουσλόφ, το κείμενο απαγορεύτηκε και καταστράφηκε. Ο Βασίλι Γκρόσμαν είχε εμπιστευτεί δύο αντίγραφα με διορθώσεις και χάσματα σε δύο φίλους του. Αυτά κάποια στιγμή εκδόθηκαν, το ένα στην Ευρώπη, το 1980, και το δεύτερο στη Ρωσία, μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Οταν ο εβραϊκής καταγωγής Γκρόσμαν, μέλος της σοβιετικής Εταιρείας Συγγραφέων, πολεμικός ανταποκριτής στο Στάλινγκραντ κι ένας από τους πρώτους που μπήκαν στην Τρεμπλίνκα και στο Μαϊντάνεκ μετά την απόσυρση των ναζί, αρχίζει να γράφει το «Ζωή και πεπρωμένο», έχει μόλις τελειώσει ο πατριωτικός πόλεμος. Εχει παρασημοφορηθεί και αναζητεί μαζί με τον Ιλια Ερενμπουργκ στοιχεία για την εξόντωση των Εβραίων, τα οποία θα καταγράψουν στη «Μαύρη Βίβλο» τους, ένα βιβλίο στο οποίο η θηριωδία και η φρίκη περισσεύουν και το οποίο δεν θα εκδοθεί στον καιρό του –όπως και η εβραϊκή αντιφασιστική ομάδα στην οποία μετέχει μαζί και πάλι με τον Ερενμπουργκ θα διαλυθεί– μέσα στον αντισημιτικό παροξυσμό της ΕΣΣΔ αυτή τη φορά, το κυνήγι του «κοσμοπολίτη χωρίς ρίζες» μετά τη σταλινική εκκαθάριση των γιατρών.
Ο Γκρόσμαν περιγράφει διαλεκτικά και μέσα από ζεύγη αντιθέσεων έναν κόσμο φρίκης, ανάμεσα στη ρημαγμένη γη και στον φλεγόμενο ουρανό του πολέμου, στα κάθε λογής συρματοπλέγματα –παρότι ο ίδιος διακρίνει ανάμεσα στον ναζισμό και τον κομμουνισμό, ασχέτως της κριτικής του, επειδή ακριβώς θεωρεί την ταύτισή τους μανιχαϊστική– αλλά και στη βία στην καθημερινότητα, που αναδεικνύει την ατέλεια του ανθρώπου. Πολυφωνικό και διαλογικό, λαϊκό, το έργο, που τόσο συχνά χαρακτηρίζεται το «Πόλεμος και ειρήνη» του 20ού αιώνα, είναι υπαρξιακό και μαζί πολιτικό, καθώς θέτει το ζήτημα του χρόνου, που μόνος αυτός μένει, το ζήτημα της αγάπης που είναι καλύτερη από την αλήθεια –παρότι ο ίδιος στην αλήθεια αυτή αφιερώθηκε–, της ανθρωπιάς και της κατανόησης, κυρίως που μόνον αυτές μπορούν να εμποδίσουν μια νέα τραγωδία στον 21ο αιώνα. Ενα αριστούργημα όλων των εποχών σε μια θαυμάσια μετάφραση.