Τόσο κοντά, τόσο μακριά
Μια βόλτα στην Αλεξάνδρεια και τη Σμύρνη, στα κτίρια, στους ανθρώπους και στις μυρωδιές τους
Η πιανίστα Εφη Αγραφιώτη θυμάται δύο ταξίδια σε Αλεξάνδρεια και Σμύρνη και ανασύρει το χαμένο νήμα που μας συνδέει μαζί τους.
Πάνε χρόνια που πρωτοεπισκέφτηκα την Αλεξάνδρεια. Ηταν ακόμα μακράν τουριστικής προβολής. Πατούσες συγχρόνως σε δυο πόλεις, μια μπελ επόκ και μια αυθεντικά παραδοσιακή, βγαλμένη από διηγήσεις παραμυθάδων για τη Σαχάρα. Φύτρωσε δυτικά του Νείλου τριακόσια χρόνια πριν από τον Χριστό. Το ανάκτορο της Μοντάζα που χτίστηκε το 1892 από τον Αμπάς Χελμί Πασά ως θερινή κατοικία της βασιλικής οικογένειας εντυπωσίαζε, το νησάκι Φάρος, έξω από το λιμάνι, παρέπεμπε αυθόρμητα στον φάρο του Σώστρατου, που δεν υπάρχει ήδη από τον 14ο αιώνα, αλλά απογείωνε τη φαντασία. Εκεί που στεκόταν ο φάρος έχτισαν το φρούριο Καΐτ Μπέη, που ήταν αφιερωμένο στους ψαράδες. Εντυπωσιακή η ηλιοφώτιστη προκυμαία στις δέκα το πρωί. Ο ελληνόφωνος συνοδός εξαιρετικός.
Εικόνες πρωτόγνωρες παρέπεμπαν αυθόρμητα σε δικά μας πρόσωπα. Ωριγένης, Ευκλείδης, Υπατία, Πηνελόπη Δέλτα, Κώστας Παρθένης, μερικοί Αλεξανδρείς. Η ελληνική κοινότητα δεν μένει πια εδώ.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης μας έμαθε με τα λιτά, αισθησιακά ποιήματα να περιμένουμε το απρόσμενο σε ιαμβικό ρυθμό και στίχο, με την ιδιαίτερη μουσική των στίξεων και των λεπτομερειών. Στην οδό Σαρμ Ελ Σέικ 10 (ο δρόμος ονομαζόταν Λέψιους) έζησε 35 χρόνια ζωγραφίζοντας με λέξεις τον μύθο της πόλης. Τον αναζητάς στο καφενείο που έπινε τον καφέ του.
Στη δική τους Αλεξάνδρεια αφιέρωσαν σημαντικοί λογοτέχνες τα έργα τους. Ο Λόρενς Ντάρελ στο «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο», ο Στρατής Τσίρκας στις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» περιγράφουν στιγμές, τοπία, ήθη.
Στο κέντρο θυμάμαι τρία τουλάχιστον ξενοδοχεία που περιείχαν στο όνομά τους τον Μέγα Αλέξανδρο και δύο τη λέξη Ακρόπολη. Τα ονόματα των άλλων ήταν δικά τους (Σεμίραμις, Νείλος) ή γαλλικά, αυτά ήταν τότε τα γνωστότερα διεθνώς, όπως το Cecil στο οποίο αναφέρεται ο Ντάρελ. Λίγα χρόνια
Εικόνες πρωτόγνωρες παραπέμπουν αυθόρμητα σε δικά μας πρόσωπα, ενώ η Ιστορία ξεπηδά από παντού, και στους δύο αυτούς τόπους.
μετά η Αλεξάνδρεια είχε αλλάξει. Οι τουριστικές αλυσίδες αφαίρεσαν χρώμα από τα παλιά ξενοδοχεία δίνοντας σύγχρονη λάμψη και προσφέροντας ανέσεις στους διεθνείς τουρίστες.
Τριάντα δύο Αλεξάνδρειες είχαν ιδρύσει οι αρχαίοι Ελληνες. Ο Μέγας Αλέξανδρος ήθελε αυτή, στις όχθες του ποταμού, αδιαφορώντας για την κακή ποιότητα του χώματος και τους κινδύνους από το Δέλτα του Νείλου.
Από το 1810 οι Ελληνες είδαν την Αλεξάνδρεια ως πόλη όπου μπορούν να μεγαλουργήσουν. Εχτισαν πλοία, δραστηριοποιήθηκαν, ο Μιχαήλ Τοσίτσας δίνει φτερά οργανώνοντας την κοινότητα. Με τον καιρό η πόλη γίνεται διεθνής, από όλη την Ευρώπη έμποροι στεριώνουν εκεί. «Η πόλη, που μας χρησιμοποίησε σαν την πανίδα της, έβρεξε μέσα μας συγκρούσεις που ήταν δικές της και που τις πήραμε για δικές μας: αγαπημένη Αλεξάνδρεια!». Ετσι αποχαιρετά την πόλη αυτή ο Ντάρελ στο «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο» του.
«Καλωσόρισες, μουσαφίρη»
Δεν θα ξεχάσω ποτέ όμως και το πρώτο ταξίδι στη Σμύρνη. Με καραβάκι από τη Χίο στον Τσεσμέ και με λεωφορείο μέσα στο οποίο σε κερνούν τσάι και κουλούρια στη θρυλική πόλη μήνα Νοέμβριο. Σύντομη βόλτα στην πόλη. Αίφνης παρατηρώ κάποιον μεσήλικα να σκαλίζει μια ξύλινη επιφάνεια και ακούω να τραγουδάει μαγικά. Το καλωσόρισες μουσαφίρη, σκέφτομαι. Στην προκυμαία μια ορχήστρα παίζει ανατολίτικα και δυτικότροπα τραγούδια όσο γυναίκες με λεπτοδουλεμένες στολές κέρναγαν λουκούμια. Το λιμάνι είχε τοπικό χρώμα εκείνη την εποχή και ετερόκλητες κουλτούρες ανακατεύονταν πολύ έντονα. Στην επιστροφή για το ξενοδοχείο στο μυαλό μου ο Παλαμάς: Και μια φυλή ζη μέσα σας και λιώνει, και μια ζωή δεμένη σπαρταρά, Γιαννιώτικα, Σμυρνιώτικα, Πολίτικα, μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα, λυπητερά.
Σήμα κατατεθέν στη Σμύρνη παραμένει ο Πύργος του Ρολογιού που χτίστηκε το 1901 από τον σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ, το Γιαλί τζαμί απέναντι, η αύρα του δρόμου πηγαίνοντας στην επιβλητική αρχαία αγορά, η οποία χτίστηκε την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το Αλσαντζάκ με τα υπέροχα παραθυρόφυλλα και τους χαμογελαστούς μεροκαματιάρηδες, το Μπορνόβα με τα εξαίσια κτίρια. Η Πούντα και το Κορδελιό, υποσυνείδητη ταραχή.
Πήρα την τελευταία μέρα του ταξιδιού εισιτήριο για βόλτα με ένα υποτυπώδες τουριστικό πούλμαν, να πατήσω, χάρη στις ρόδες του, την ιώνια ιστορία. Δεν ένιωσα ούτε στιγμή να τους απασχολεί που κυκλοφορούσα μόνη αν και μου είχαν επισημάνει το αντίθετο. Οι Σμυρνιές δεν στερήθηκαν πολλά, αυτό καταλαβαίνεις παρατηρώντας τες.
Ο οργανωτής της συναυλίας και η Γαλλίδα σύζυγός του μετά τη συναυλία μου με ξενάγησαν υποδειγματικά. Στις αρχαίες Κλαζομενές, ακριβώς εκεί που το Ιζμίρ τελειώνει, ένα υποτυπώδες υπαίθριο μουσείο εκθέτει τα εργαλεία με τα οποία οι αρχαίοι επεξεργάζονταν τις ελιές. Στον Τσεσμέ μυρίζει Ελλάδα. Περπατήσαμε στα Βούρλα, μου χάρισαν μια επίσκεψη στο σπίτι του Σεφέρη και στα Αλάτσατα. Ηπια εκεί καφέ που δεν θα ξεχάσω το άρωμα ούτε το φλιτζάνι που τον σέρβιραν.
Ο Κοραής, ο Καλομοίρης, ο τεραστίου διαμετρήματος συνθέτης τους Αχμέτ Σαϊγκούν, ο γλύπτης Απάρτης, ο Σεφέρης, ο Ωνάσης, ο Μήτσος Μυράτ, ο Μίνως Αργυράκης, ο Γιάννης Κωνσταντινίδης, η Ιωάννα Τσάτσου, ο Δημήτρης Γληνός άνοιξαν τα μάτια τους στη γη αυτή και τα έκλεισαν με τη γλυκιά της μελαγχολία να τους αποχαιρετά.
Αναρωτήθηκα τι θα αισθανόταν αυτές τις τέσσερις μέρες ένα κορίτσι που στο σπίτι του στην Αθήνα οι πρόγονοι διηγούνται τη φρίκη της μικρασιατικής καταστροφής; Θα έβλεπε τέτοιο ταξίδι καμωμένο για επαγγελματικούς λόγους;
Λίγα χρόνια μετά επιστρέφω στο Ιζμίρ. Βρίσκω γκρεμισμένες αλλοτινές επαύλεις, χτισμένα κακόγουστα σπίτια, κατοίκους να κινούνται άναρχα σε χειρότερη πόλη. Η αγάπη στον μουσαφίρη, το μπακιρένιο σερβίτσιο και το άσπρο τραπεζομάντιλο παρέμειναν. Αγνάντευα τώρα τη ζωή από τον όροφο αρ. 36 του Χίλτον και κοιτώντας δυο πλεούμενα να κινούνται ήρεμα σκεφτόμουν: Πόσο κοντά είναι οι ζωές των ανθρώπων τελικώς!