Ανατρεπτικό ποίημα - παράσταση
«Τσίλικα σεμέν» και «μουρμουριστός Θεοδωράκης» από τον Βασίλη Αμανατίδη
Από τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο στίχο του ποιήματος, ο αναγνώστης είναι ταυτόχρονα θεατής.
Η άποψη που προέβαλλαν άλλοτε οι φεμινίστριες ότι «το προσωπικό είναι πολιτικό» εξακολουθεί να διχάζει· η αποδοχή της κάθε άλλο παρά θεωρείται γενικά αποδεκτή στο πολιτικό πεδίο. Στην έντονα παραδοσιακή Ελλάδα η πρόοδος στους θεσμούς, στην τεχνολογία και την οικονομία δεν επέφερε αυτόματα χειραφέτηση σε ό,τι, υποκριτικά κάποτε, θεωρείται αυστηρά ιδιωτική ζωή των ανθρώπων. Παρατηρούμε, μάλιστα, αντίθετες ροπές, στον βαθμό που το πεδίο των ηθών και της κουλτούρας επιδρά σήμερα με τρόπο ανασχετικό στους θεσμούς και στην οικονομία. Δεν είναι λίγοι όσοι πιστεύουν ότι για τα σημερινά δεινά ευθύνεται, π.χ., σε μεγάλο βαθμό η οικογενειακή κουλτούρα του ευνουχιστικού προστατευτισμού και της αδιαπραγμάτευτης λαγνείας του συναισθήματος.
Ο ποιητής-περφόρμερ Βασίλης Αμανατίδης εγκαθίσταται με το τελευταίο βιβλίο του, το «μ_otherpoem», στην καρδιά αυτής της προβληματικής. Ηδη από τα προηγούμενα έργα του, αλλά και από τις επιτελεστικές εμφανίσεις-αναγνώσεις του, ο Αμανατίδης έχει δείξει ολοκάθαρα τη διάθεση και την ικανότητά του για πειραματισμό, καινοτομία και μια εκφορά της ποίησης που αφήνει πίσω εξίσου τη συμβατική γραφή όσο και τη συμβατική απαγγελία, διεκδικώντας στα ίσα τη δόνηση μιας θεατρικής «περφόρμανς».
Στο «μ_otherpoem» η θεατρικότητα-επιτελεστικότητα γίνεται πλέον δομικό στοιχείο του κειμένου: οι διαφορετικές φωνές, ο μονόλογος του αφηγητή, οι φράσεις της συμπρωταγωνίστριας-μητέρας και η βουβή κυρίως αλλά ογκώδης παρουσία των άλλων δύο ρόλων (πατέρα και αδελφού) δραματοποιούν πάνω στην ποιητική σκηνή την οικογενειακή υπόθεση.
Πριν δει κανείς την περφόρμανς, την οποία, με βάση το βιβλίο του, επιτελεί ήδη σε διάφορους χώρους, σε μουσεία, θέατρα και αλλού, ο Αμανατίδης ή ακόμη και αν δεν τη δει καθόλου, διαβάζει το βιβλίο και με το μάτι και με το αυτί, σαν μια καλά στημένη παράσταση.
Βιβλίο - σκηνή
Από τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο στίχο, ο αναγνώστης είναι, λοιπόν, ταυτόχρονα θεατής. Σε αντίθεση, όμως, με άλλα ποιήματα που πραγματεύονται επίσης δύσκολες ιδιωτικές-οικογενειακές υποθέσεις, ο Αμανατίδης ανεβάζει ανοιχτά, απροσχημάτιστα, ωμά, τους χαρακτήρες του πάνω στη σκηνή που είναι το ποίημα-βιβλίο. Η καλλιτεχνική ηθική του είναι εκείνη ενός Τόμας Μπέρνχαρντ. Δεν μας καλεί να κοιτάξουμε υπαινικτικά, από την κλειδαρότρυπα. Η διαπραγμά- τευσή του γίνεται με όρους δημοσιότητας. Πετά άραγε ιδιοσυγκρασιακά ή με πρόθεση το καπάκι από την κατσαρόλα; Υποθέτω και τα δύο. Η φυσική θεατρικότητά του, που ξεχειλίζει επιζητώντας μια έκφραση επιτελεστική, αλλά και το ένστικτό του, ερμηνευτικό της εποχής μας, τον ωθούν σε αυτό το έργο, που αλλάζει πλέον τα δεδομένα εντός του δημόσιου χώρου, σε διαρκή αναμέτρηση μαζί του.
Σταματά κανείς, λίγο πριν από το τέλος, στο κεφάλαιο με τον εύγλωττο τίτλο: «Η παράσταση αυτή: εθνική επέτειος». Εκεί, σε πικρότατη ρεαλιστική αναμετάδοση, οι τρεις άντρες της οικογένειας επιτελούν ανταποκρίσεις λόγων και χειρονομιών γύρω από μια καθόλου τυχαία μουσική – «λίγος μουρμουριστός Θεοδωράκης», με άξονα το ακρωτηριασμένο «και μυρσίνη» από το «Αξιον εστί». Εχει προηγηθεί, άκρως διαφωτιστικό, το κεφάλαιο «Το έργο αυτό: φράσεις μιας μητέρας χώρας», που περιέχει και την καταιγιστική ποιητική σύνθεση 32 μητρικών φράσεων με τίτλο «είπε».
«Παράσταση» και «έργο» είναι, ταυτόχρονα, οδηγίες σκηνικές και οδηγίες ανάγνωσης – πραγματοποιούν όμως, νομίζω, και αυτοτελώς το άνοιγμα του ποιήματος στη δημοσιότητα, για το οποίο έγινε ήδη λόγος.
Ανοίγεται προς την κοινωνία και τη δημόσια συζήτηση το μικροαστικό καθιστικό με τα σεμέν της μητέρας, που σε άλλο σημείο, στην αρχή του βιβλίου, οι ίδιοι «τρεις τυφλοί», οι άντρες της οικογένειας, ο πατέρας και οι δυο γιοι «τα λέμε μπράιγ και μένουμε να τα διαβάζουμε με την αφή./ Αλλά δεν είναι αυτά γραφή, δεν σημαίνουν κάτι – άλλο είναι./ Τον κατάλευκο πολύποδα της αθωότητάς της/ η μητέρα τον έπλεκε αιώνες με το τσιγκελάκι». Το δε ποίημα υπ’ αρ. 39 [«σταθερότητα: το τραπέζι»] είναι ίσως το πιο διεισδυτικό σχόλιο στην ελληνική επικαιρότητα και στις επιγνώσεις των τελευταίων χρόνων, αν βέβαια θέλει κανείς να επιχειρήσει αναλογίες και αναγωγές.