Edward Eleftherios Malefakis, ένας σπουδαίος
Στις 22 Αυγούστου έφυγε από τη ζωή ο Edward Eleftherios Malefakis, μείζων ιστορικός της Ισπανίας αλλά και της Νότιας Ευρώπης. Γόνος οικογένειας μεταναστών από την Κρήτη, γεννήθηκε στην πόλη Springfield της Μασαχουσέτης τον Ιανουάριο του 1932. Σπούδασε στα πανεπιστήμια Johns Hopkins (Μ.Α., 1955) και Columbia (διδακτορικό, 1965) και δίδαξε στα πανεπιστήμια Michigan, Wayne State και Northwestern, πριν εκλεγεί, το 1975, τακτικός καθηγητής της ευρωπαϊκής ιστορίας στο Columbia, απ’ όπου αφυπηρέτησε το 2003 ως ομότιμος καθηγητής. Τιμήθηκε με πολλά βραβεία και διακρίσεις τόσο στις ΗΠΑ όσο και ιδίως στην Ισπανία.
Το επιστημονικό του έργο κάλυψε δύο μεγάλες θεματικές ενότητες: αφενός την ιστορία της Ισπανίας του 20ού αιώνα και αφετέρου τη συγκριτική ιστορία της Νότιας Ευρώπης κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Το σημαντικότερο και πιο γνωστό του έργο, «Αγροτική μεταρρύθμιση αγροτική επανάσταση στην Ισπανία. Οι απαρχές του Εμφυλίου Πολέμου», τιμήθηκε το 1970 με το υψηλού κύρους βραβείο Herbert Baxter Adams, που η Αμερικανική Ιστορική Εταιρεία απονέμει κάθε χρόνο στην καλύτερη ιστορική μελέτη που δημοσιεύθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά το αμέσως προηγούμενο έτος.
Η μονογραφία αυτή ανέλυσε με ιδιαίτερη διεισδυτικότητα και ευαισθησία το τεράστιο και συνάμα εκρηκτικό κοινωνικό ζήτημα που είχαν προκαλέσει στη νότια Ισπανία το μακραίωνο γαιοκτητικό καθεστώς των λατιφούντιων και η συνακόλουθη δημιουργία μιας τεράστιας κοινωνικής μάζας ακτημόνων αγροτών, οι οποίοι με την πάροδο του χρόνου είχαν ριζοσπ αστικοποιηθεί, στηρίζοντας μαζικά αναρχικά και σοσιαλιστικά κινήματα και απειλώντας ευθέως τόσο τη μοναρχία όσο και το κοινωνικό και πολιτικό καθεστώς που τη στήριζε έως την έκρηξη του Εμφυλίου Πολέμου το 1936.
Οι κριτικές για το έργο αυτό υπήρξαν διθυραμβικές, χαρακτηρίζοντάς το, μεταξύ άλλων, «μείζονος σημασίας ορόσημο για τις ισπανικές πολιτικές σπουδές». Με το έργο αυτό και με μια σειρά μεταγενέστερων εργασιών και επιστημονικών άρθρων σχετικών με την ίδια θεματική, ο Malefakis κατέλαβε περίοπτη θέση στη διεθνή επαγγελματική κοινότητα των ιστορικών της σύγχρονης Ισπανίας και μαζί με τον επίσης προσφάτως αποβιώσαντα μεγάλο Αγγλο ιστορικό Raymond Carr θεωρήθηκε ένας εκ των δύο σημαντικότερων μη Ισπανών ιστορικών της σύγχρονης Ισπανίας.
Η προαγωγή της συστηματικής και διεπιστημονικής μελέτης της Νότιας Ευρώπης αποτέλεσε τον δεύτερο μείζονα άξονα των επιστημονικών ενδιαφερόντων του Malefakis. Η κατάρρευση των αυταρχικών καθεστώτων στην Ελλάδα, στην Πορτογαλία και στην Ισπανία κατά τη διετία 1974-1975 και η εγκαθίδρυση Δημοκρατίας και στις τρεις χώρες αποτέλεσε την αφορμή για την έντονη ενασχόλησή του με τη σύγχρονη πολιτική ιστορία μιας περιοχής της Ευρώπης, που μέχρι τότε ελάχιστα είχε απασχολήσει την επιστημονική κοινότητα των κοινωνικών επιστημόνων αλλά και των ιστορικών. Πέραν από το καθαρά επιστημονικό ενδιαφέρον, προς την κατεύθυνση αυτή συνέβαλαν, θεωρώ, δύο επιπλέον παράγοντες, ένας πολιτικός και ένας συναισθηματικός. Ο πρώτος συνδέεται άμεσα με τις ακραιφνώς δημοκρατικές του πεποιθήσεις, με τη βαθιά ικανοποίηση που του προξένησε το τέλος του καθεστώτος Φράνκο στην Ισπανία αλλά και των συνταγματαρχών στην Ελλάδα και, τέλος, με την επιθυμία του να βοηθήσει με τον τρόπο του στην προώθηση και στην εμπέδωση της Δημοκρατίας στις χώρες αυτές. Ο δεύτερος παράγοντας που λειτούργησε προς την ίδια κατεύθυνση προέκυψε από το γεγονός ότι η διαδικασία εκδημοκρατισμού που ξεκίνησε το 1974-1975 αφορούσε δύο χώρες και κοινωνίες, την Ισπανία και την Ελλάδα, με τις οποίες είχε έντονους συναισθηματικούς και βιωματικούς δεσμούς. Χωρίς υπερβολή, οι εμπειρίες αυτής της περιόδου έφεραν στην επιφάνεια την ελληνική του πλευρά και ταυτότητα, στην οποία επένδυσε με θέρμη και έκδηλη ικανοποίηση για το υπόλοιπο της ζωής του, που σε ολοένα και περισσότερο βαθμό μοίρασε μεταξύ Μαδρίτης και Κέρκυρας, με τη συντροφιά της συζύγου του αλλά και πνευματικής του συντρόφου, Καλής Δοξιάδη.
Σε αυτήν τη δεύτερη φάση της ζωής του, ο Ed, όπως τον ξέραμε οι παλιοί του φίλοι, έγινε και Λευτέρης, ενεργοποίησε αλλά και διεύρυνε τις γνώσεις των ελληνικών που είχε από την παιδική του ηλικία, απέκτησε πολλούς νέους φίλους στην Ελλάδα και με το σπινθηροβόλο και ανοικτό του πνεύμα, το πηγαίο αλλά ταυτόχρονα εγκεφαλικό του χιούμορ, τη φυσική του καλοσύνη, τις βαθιά δημοκρατικές του πεποιθήσεις αλλά και την αγάπη του για τη ζωή δημιούργησε έναν νέο, πιστό κύκλο φίλων και γνωστών, με τους οποίους συνδέθηκε στενά. Οσοι από μας είχαμε την τύχη να τον γνωρί-
Μείζων ιστορικός της Ισπανίας και της Νότιας Ευρώπης ο εκλιπών, γόνος οικογενείας μεταναστών από την Κρήτη, εξέχουσα φυσιογνωμία της ελληνικής διασποράς, σφράγισε με το έργο του την ισπανική ιστοριογραφία – ήταν ο ορισμός του επιστήμονα-διανοητή.
σουμε από κοντά ως καθηγητή, μέντορα και πάνω απ’ όλα φίλο στενό, δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τον εντυπωσιακό βαθμό στον οποίο συνδύαζε το κύρος με την προσιτότητα, το οξύ κριτικό πνεύμα με την ενσυναίσθηση αλλά και την ανεξάντλητη διάθεσή του να βοηθήσει, να ενθαρρύνει και να επενδύσει ηθικά σε κάθε προσπάθεια που είχε ως στόχο την πρόοδο και την κοινωνική δικαιοσύνη, σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο.
Για όλον αυτόν τον ευρύτερο κύκλο γνωστών και φίλων στη γενέτειρά του, τις ΗΠΑ, στην υιοθετημένη του πατρίδα, την Ισπανία, αλλά και στην Ελλάδα, την οποία ανακάλυψε ξανά και στην οποία επέλεξε να ολοκληρώσει τον κύκλο της ζωής του, καθώς επίσης και για όλους εμάς που ευτυχήσαμε να τον γνωρίσουμε καλύτερα και να αντλήσουμε μεγάλα οφέλη από τη φιλία που τόσο απλόχερα μας επιδαψίλευσε, το αίσθημα της απώλειας που δημιουργεί η απουσία του δεν μπορεί παρά να είναι επώδυνο και έντονο. Η ανάμνηση, όμως, θα παραμείνει διαχρονικά ζωντανή, ζεστή, διαρκής και πάντα οικεία.