Η εθνική αρρυθμία

Ξαναδιαβάζοντας ύστερα από χρόνια την κλασική «Αργώ» του Γιώργου Θεοτοκά –σας τη συνιστώ– διεπίστωσα ότι, εκτός από τις αφηγηματικές του ικανότητες, ο συγγραφέας έχει τη δύναμη να ιχνογραφεί την ελληνική κοινωνία της εποχής. Με όλον τον σεβασμό που έχω για τη δουλειά των ιστορικών, ο μυθιστοριογράφος, και ας μην παραθέτει τον πλούτο των τεκμηρίων του ιστορικού, μπορεί να αποδώσει τα υποδόρια κοινωνικά ρεύματα, ακόμη και τις πολιτικές συγκρούσεις στην πραγματική, ανθρώπινη διάστασή τους, πέρα από τις ιδεολογικές επιφάσεις που συνήθως θολώνουν τα νερά. Nα υπενθυμίσω την περιγραφή της μάχης του Βατερλώ ή την επανάσταση του 1848 στους «Αθλιους» του Βίκτωρος Ουγκώ που αποδίδει την ατμόσφαιρα των γεγονότων και τον τρόπο με τον οποίον επηρέασαν τους χαρακτήρες και τη συμπεριφορά τους. Ή πάλι τη μαύρη προσωπογραφία του Ναπολέοντα από τον Σατωβριάνδο στις «Αναμνήσεις από το επέκεινα». Θαύμασα την τέχνη της προσωπογραφίας του Βενιζέλου στο τέλος του Β΄ τόμου της «Αργώς», όπου σε μερικές μόνο σελίδες αναδεικνύει και την εκρηκτική του προσωπικότητα αλλά και τους λόγους για τους οποίους θεωρείται σημαντικός, μακριά από τα στερεότυπα του «φιλελεύθερος», «αγγλόφιλος», «αντιβασιλικός» ή «δεξιός».

Τον Θεοτοκά βλέπετε τον αντιμετώπιζαν ως τον πιο διανοούμενο της γενιάς του τριάντα, γεγονός για το οποίο οι πουριτανοί της αφήγησης τον κατηγορούσαν. Λες και ο στόχος του μυθιστορήματος δεν είναι να παράγει σκέψη χτίζοντας τον κόσμο του μέσω της αφήγησης. Να ένας ωραίος ορισμός του μυθιστορήματος: είναι η τέχνη που φτιάχνει έναν κόσμο, ταυτοχρόνως όμως οικοδομεί και τη σκέψη αυτού του κόσμου, κοινώς σου αποκαλύπτει την προοπτική του, το «εν δυνάμει του». Μέσα σε όλα βρήκα και μία λέξη η οποία μου έλυσε αρκετά προβλήματα. Είναι η λέξη «ιδιορρυθμία».

Είναι μια λέξη που ο Θεοτοκάς τη χρησιμοποιεί όπως εμείς περίπου σήμερα χρησιμοποιούμε την «ιδιοπροσωπεία». Οπως η ποίηση έχει τους δικούς της ρυθμούς, τα ελληνικά τον δεκαπεντασύλλαβο, τα γαλλικά τον αλεξανδρινό δωδεκασύλλαβο, όπως κάθε γλώσσα έχει τους δικούς της ρυθμούς –ακόμη και στη σύνταξη–, έτσι και κάθε έθνος και κάθε κοινωνία έχει τους δικούς της ρυθμούς. Ακρως ελληνική η ιδέα. Η ζωή είναι μορφή για τους Ελληνες, και η μορφή είναι ρυθμός. Οι Ελληνες έχουν τη δική τους ιδιορρυθμία, οι Γάλλοι τη δική τους, οι Ρώσοι τη δική τους και πάει λέγοντας.

Μερικά ακόμη για τη λέξη «ιδιοπροσωπεία». Πριν από μερικούς μήνες είχα μια συζήτηση, μέσω της στήλης, για το αν πρέπει να γράφεται με «-ια» ή με «-εια». Τα λεξικά υποστηρίζουν την πρώτη εκδοχή, διότι την ετυμολογούν από το πρόσωπο. Λογικό. Ο φίλος Χρήστος Ζουράρις, μάλιστα, είχε στείλει επιστολή στην «Κ» υποστηρίζοντας αυτήν την άποψη με το επιχείρημα ότι είναι μια αρχαία λέξη, με ευρεία χρήση από τους συγγραφείς. Στο επίτομο του Λίντελ Σκοτ η λέξη δεν εμφανίζεται. Στην εννεάτομη έκδοση εμφανίζεται άπαξ σε κάποιον Αλεξανδρινό συγγραφέα. Ορισμός: τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός προσώπου. Τι γίνεται όμως όταν μιλάμε για συλλογικό πρόσωπο, για κοινότητα; Η συμπεριφορά του έχει την ίδια αξία με τη στραβή μύτη ή τα παχιά χείλια της ιδιοπροσωπίας του ενός προσώπου; Αλμα λογικόν ή, μάλλον, ιδεολογικόν, που επιβάλλει συλλογικά χαρακτηριστικά τα οποία είναι άκυρα. Οπως οι Ελληνες είναι εξυπνότεροι από τους Γάλλους ή πιο ερωτικοί από τους Σουηδούς. Φολκλόρ: οι Ελληνες φοράνε φουστανέλες και οι Σκωτσέζοι κιλτ.

Οταν μιλάμε για συλλογική συμπεριφορά, στην πραγματικότητα μιλάμε για προσωπείο, ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά που καλύπτουν, όπως η μάσκα, τα ατομικά χαρακτηριστικά. Ποια είναι η ιδιοπροσωπεία της μουσουλμάνας που φοράει την μπούργκα; Το πρόσωπό της ή η μπούργκα που καθορίζει τη συμπεριφορά της;

Τα τελευταία χρόνια έχει χυθεί πολύ μελάνι για την ιδιοπροσωπεία. Εμείς οι Ελληνες που είμαστε «έτσι ή αλλιώς» και κινδυνεύει να χαθεί

Ξεχνάμε ότι και οι άλλοι είναι ιδιόρρυθμοι και πασκίζουν να συγκεράσουν τις ιδιορρυθμίες για να φτιάξουν μια συμφωνία.

η ιδιοπροσωπεία μας από την ευρωπαϊκή μας ένταξη και λοιπές μαντινάδες. Παθητική προσέγγιση. Πόσο δυναμικά απαντά ο Θεοτοκάς, ένας συγγραφέας της γενιάς του τριάντα, πεθαμένος χρόνια τώρα; Το θέμα δεν είναι η ιδιοπροσωπεία. Το θέμα είναι η ιδιορρυθμία. Οι μάσκες μπορούν να συνομιλήσουν μόνον στο καρναβάλι. Οι ρυθμοί όμως, αν συγκερασθούν, μπορούν να φτιάξουν συμφωνία.

Λυρισμός; Οχι μόνον. Η σημερινή Ευρώπη πάσχει από αρρυθμία. Εχει χάσει τον ρυθμό της, έχει μπερδέψει τους ρυθμούς της και κινδυνεύει να ξεπέσει σε πολιτική και πολιτισμική κακοφωνία. Η Ελλάδα πάσχει από αρρυθμία. Εκ γενετής; Μπορεί, αλλά πάντα κάποιοι Ελληνες πάλευαν να βρουν τον ρυθμό της. Ο Καποδίστριας, ο Τρικούπης που ήθελαν να φτιάξουν ένα σύγχρονο κράτος, ο Βενιζέλος. Ακόμη και η Μεγάλη Ιδέα έδινε ένα ρυθμό στην ελληνική κοινωνία. Οπως και η ευρωπαϊκή ένταξη που πέτυχε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αρρυθμίας τα μνημόνια. Τα υπογράφουν και μετά κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για να ξεφύγουν από τις υπογραφές που έβαλαν. Είμαστε ιδιόρρυθμοι; Ξεχνάμε όμως ότι και οι άλλοι είναι ιδιόρρυθμοι και πασκίζουν να συγκεράσουν τις ιδιορρυθμίες για να φτιάξουν μια συμφωνία. Δεν αγνοώ ότι στην καθημερινή μας γλώσσα η λέξη ιδιορρυθμία σημαίνει παραξενιά. Αν όμως ταυτίσεις την ιδιορρυθμία με την παραξενιά, στο τέλος χάνεις τον ρυθμό σου.

Αρρυθμία παντού. Από την απλούστερη καθημερινή συναλλαγή ώς το διπλωματικό σώμα. Από την εκπαίδευση ώς το κυκλοφοριακό. Η Ελλάδα είναι μια χώρα που πάσχει από αρρυθμία. Πολύ επικίνδυνο σύμπτωμα για την καρδιά.