«Χάρτινες εικόνες» δύο εθνών, μιας πίστης
Την κοινή παράδοση Ελλάδας και Ρωσίας προβάλλει η έκθεση για την τέχνη των ορθόδοξων χαρακτικών στη Θεσσαλονίκη 65 χαλκογραφίες και λιθογραφίες που τυπώθηκαν σε χαρτί και ύφασμα και έξι μήτρες παραγωγής εκτίθενται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Τα έργ
Οι χαλκογραφίες που έφθασαν από τη Ρωσία αυτές τις ημέρες στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη είναι εντυπωσιακές. Οπως αυτή του Αγίου Δημητρίου (1865) που απεικονίζει σκηνές από την καθημερινότητα στη Σκήτη του, τις γεωργικές εργασίες, τις ώρες της περισυλλογής. Αλλά και η χαλκογραφία της Μονής Χιλανδαρίου, οχυρωμένης με ψηλά τείχη σαν μεσαιωνικό κάστρο που θέλει να προστατευθεί από τις επιδρομές των πειρατών. Είναι από τα ωραιότερα έργα που μας ήρθαν από την Αγία Πετρούπολη.
Ομως, όσο κι αν εντυπωσιάζεται ο επισκέπτης από τα έργα που έστειλε το Κρατικό Μουσείο Ιστορίας της Θρησκείας –από τα λίγα στον κόσμο που είναι αφιερωμένα στο παγκόσμιο φαινόμενο της θρησκείας και στον ρόλο της στη διαμόρφωση του ανθρώπινου πολιτισμού–, αποκλείεται να μη θαμπωθεί από τους θησαυρούς του ελληνικού μουσείου. Τη χαλκογραφία της Παναγίας Οικονόμισσας με τον Αγιο Αθανάσιο Αθωνίτη και τον Αγιο Αντώνιο Πετσέρσκι, τον ιδρυτή της Λαύρας του Κιέβου, από την πλούσια συλλογή της Ντόρης Παπαστράτου. Αλλά και την αμφιπρόσωπη χαλκογραφική πλάκα-μήτρα με τον Μυστικό Δείπνο (1864) στη μία όψη και τη Γέννηση-Βάπτιση στην άλλη, έργο του Ανθίμου, που δώρισαν στο μουσείο ο Αθανάσιος και η Αμαλία Δαρά.
Αυτά κι άλλα ακόμη πιο εντυπωσιακά θα δει το κοινό στην έκθεση που ξεκινά αύριο στην πτέρυγα πε- ριοδικών εκθέσεων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, με τίτλο «Ελληνικές χάρτινες εικόνες, οδός επικοινωνίας Ελλάδας - Ρωσίας». Εντάσσεται και αυτή στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του έτους Ελλάδας - Ρωσίας και μπορεί να φέρει πολλούς επισκέπτες στην πόλη. Περιλαμβάνει 71 αντικείμενα από τις συλλογές των δύο μουσείων που χρονολογούνται από τον 17ο έως και τον 20ό αιώνα. Συγκεκριμένα 65 χαλκογραφίες και λιθογραφίες που τυπώθηκαν σε χαρτί και ύφασμα, καθώς και έξι μήτρες παραγωγής. Από τις αποθήκες
Κάποια από αυτά, όπως μας τονίζει η διευθύντρια του μουσείου δρ Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, η οποία έχει αναλάβει και την επιμέλεια της έκθεσης, «βγαίνουν από τις αποθήκες και δεν ανήκουν στις μόνιμες εκθέσεις των δυο μουσείων. Ορισμένα, μέρος της συλλογής Παπαστράτου, εκτίθενται στο μουσείο –τιμής ένεκεν στη μεγάλη δωρήτρια, όπως και στον Δημήτρη Οικονομόπουλου– στην αίθουσα 8. Στο Κρατικό Μουσείο Ιστορίας της Θρησκείας δεν εκτίθενται καθόλου τα ορθόδοξα χαρακτικά, «ελληνικά» όπως τα ονομάζουν και το τονίζουν, αλλά ούτε και σε άλλο μουσείο στη Ρωσία. «Είναι από τα λίγα μουσεία παγκοσμίως αφιερωμένα στην ιστορία των θρησκειών και όμως δεν εκτίθεται κανένα χαρακτικό. Είναι συνεπώς και για τους Ρώσους σημαντικό ότι έβγαλαν για πρώτη φορά από τις αποθήκες τους αυτό το υλικό», λέει η διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού για την έκθεση που ετοίμαζε επί δύο χρόνια σε μια δύσκολη εποχή για τα μουσεία της χώρας, τα οποία σχεδιάζουν και πραγματοποιούν εκθέσεις με τρο- μερή επινοητικότητα, οικονομία και ελάχιστα μέσα.
Η επιλογή των χαρακτικών αρχικά στην Αγία Πετρούπολη (Κρατικό Μουσείο της Ιστορίας της Θρησκείας) τον περασμένο Ιούνιο - Ιούλιο και τώρα στη Θεσσαλονίκη έγινε με σκέψη να δημιουργηθεί «ένα πανόραμα ορθόδοξων χαρακτικών». Επιλογή προσεκτική, χωρίς να επαναλαμβάνονται θέματα, μια και το ζητούμενο ήταν να αναπτυχθεί «ένας διάλογος» των συλλογών των δύο μουσείων σε μια κοινή διοργάνωση, προβάλλοντας την κοινή πολιτιστική παράδοση. «Επιλέχθηκαν έργα που παρουσιάζουν ενδιαφέρον, έχουν ποικιλία, προβάλλονται ενοποιημένα, οπότε ο επισκέπτης μόνο από τους κωδικούς μπορεί να αντιληφθεί από πού προέρχεται το καθένα απ’ αυτά».
Στους χώρους των περιοδικών εκθέσεων, ισόγειο, ανώγειο και όροφο οι ενότητες απλώνονται, με την πρώτη να προετοιμάζει το κοινό για όσα θα ακολουθήσουν: εισαγωγικά ενη- μερωτικά κείμενα για τα δύο μουσεία και τις συλλογές τους, πληροφορίες για τα ορθόδοξα εντυπωσιακά χαρακτικά που προέρχονται κυρίως από το Αγιον Ορος, κέντρο παραγωγής ορθόδοξων χαρακτικών με ιδιαίτερη ακμή τον 19ο αιώνα. Η δεύτερη ενότητα συνεχίζει με τα εκθέματα και πληροφοριακό υλικό σχετικά με την παραγωγή και την ιστορία των ορθόδοξων χαρακτικών. Στις πέντε υποενότητες που ακολουθούν παρακολουθούμε όψεις ορθόδοξων μοναστικών κέντρων στα Μετέωρα, το Αγιον Ορος και το Σινά, ειδικότερα τις μονές του Αγίου Ορους αλλά και προσκυνήματα εκτός αυτού, «χάρτινες εικόνες» του Χριστού, της Παναγίας, αγίων, αγγελικών μορφών αλλά και τα γνωστά συγχωροχάρτια: τη συγχωρητική ευχή για άφεση των αμαρτιών.
Οι αποτυπωμένες στο χαρακτικό ιερές μορφές ακολουθούν συνήθως την εικονογραφία της αυθεντικής ξύλινης εικόνας, γι’ αυτό λέγονται χάρτινες εικόνες. «Επειδή ήταν είδος πιο προσιτό στον απλό άνθρωπο και εύκολα διαθέσιμο. Η επικοινωνία των μοναστηριών με τον έξω κόσμο», εξηγεί η κ. Τσιλιπάκου. Οι προσκυνητές έπαιρναν τα ενθύμια και για να ενισχύσουν οικονομικά το εκάστοτε μοναστήρι. Πολλά δε από αυτά πωλούνταν σε υπαίθριες αγορές και πανηγύρια.
Οι μήτρες
Από τα πιο σπάνια εκθέματα είναι οι χαλκογραφημένες πλάκες, δηλαδή οι μήτρες από τις οποίες παράγονταν αυτά τα χαρακτικά. «Αυτό ξετρέλανε τους Ρώσους. Είναι σπάνιες και γι’ αυτό τις ζητούσαν με επιμονή. Μάλιστα, κάποιες απ’ αυτές τις εκθέτουμε κοντά σε χαρακτικό παρόμοιο με εκείνο που είναι χαραγμένο στην πλάκα, για να κατανοεί ο επισκέπτης την τεχνική τους». Στην προσπάθεια του μουσείου να παρουσιάζει όλες τις πτυχές ενός θέματος, στα εργαστήριά του παράχθηκε μια τέτοια πλάκα από τον συντηρητή Γιώργο Μπουδαλή, αλλά και στο πανεπιστήμιο, με την παλιά τεχνική από το χαρακτικό.
Αυτή η ενδιαφέρουσα διαδικασία βιντεοσκοπήθηκε και προβάλλεται μέσα στον χώρο της έκθεσης. Στο κέντρο του ανωγείου δημιουργήθηκε ένα μικρό εργαστήριο χαρακτικής. Ο επισκέπτης ακόμη και από τον όροφο διακρίνει το απεικονιζόμενο θέμα στην ήδη χαλκογραφημένη πλάκα. Το βίντεο τον βοηθά να κατανοήσει κάθε περίπλοκη λεπτομέρεια. Οπως τη χάραξη με αντίστροφη φορά του απεικονιζόμενου θέματος. Η έτοιμη χαραγμένη πλάκα που βλέ- πουμε στο εργαστήριο ποτίζεται με μελάνι που αφήνεται να κυλήσει στις γραμμές της χάραξης. Επειτα πιέζεται στο χαρτί το οποίο απορροφά το μελάνι, κι έτσι αποτυπώνεται το θετικό του θέματος. Στην πλάκα είχαμε το αρνητικό. Σε συνεννόηση με τον Μανόλη Γιανναδάκη, καθηγητή του τμήματος Χαρακτικής της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ, και τη σπουδάστρια Ελένη Φωτοπούλου σε συγκεκριμένες ημέρες και ώρες θα παράγεται ένα χαρακτικό. «Οι επισκέπτες ενδιαφέρονται γι’ αυτές τις λεπτομέρειες κι εμείς πρέπει να επιζητούμε τη συμμετοχή τους ώστε να κάνουμε τις εκθέσεις μας περισσότερο ελκυστικές».
Στόχος της έκθεσης είναι όχι μόνο να δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της τέχνης και της τεχνικής των ορθόδοξων χαρακτικών, αλλά και να καταδείξει την κοινή πολιτιστική κληρονομιά των δύο εθνών που μοιράζονται την ίδια πίστη, σημειώνει η διευθύντρια του ΜΒΠ, προσθέτοντας πως παράλληλα προβάλλονται και οι δεσμοί μεταξύ της Ρωσίας και της Ελλάδας, που διήρκεσαν για πάνω από 1.000 χρόνια. Η έκθεση διαρκεί μέχρι τις 11 Δεκεμβρίου, περιλαμβάνει όμως εκπαιδευτικά προγράμματα, εργαστήρια για μαθητές λυκείου στους χώρους του μουσείου, όπου θα αναπτυχθεί η τεχνική του σε λινόλεουμ, καθώς και μια ημερίδα με τίτλο «Η τέχνη της χάραξης μέσα από τις συλλογές θρησκευτικών χαρακτικών του ΜΒΠ και του Κρατικού Μουσείου Ιστορίας της Θρησκείας. Παράδοση και ανανέωση».