Γαμπροί και νύφες των Αθηνών

Οι παράξενες δεισιδαιμονίες, οι χώροι τέλεσης των γάμων και το προφίλ των ζευγαριών την περίοδο 1900-1960

Η νέα μελέτη της Ευγενίας Μπουρνόβα μας αποκαλύπτει τα μυστικά των γάμων της Αθήνας μέσα από ληξιαρχικές πράξεις.

Η δημογραφική εξέλιξη της πόλης τα πρώτα 60 χρόνια του προηγούμενου αιώνα αποτυπώνεται πλήρως στο νέο βιβλίο της αναπληρώτριας καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ευγενίας Μπουρνόβα, «Οι κάτοικοι των Αθηνών. 1900-1960», που διατίθεται δωρεάν στο Διαδίκτυο και αποτελεί καρπό έρευνας στα αρχεία του Δήμου Αθηναίων και της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, δηλαδή σε όλες τις ληξιαρχικές πράξεις που καταγράφηκαν κατά την εν λόγω εξηκονταετία.

Το μεγαλύτερο μέρος της μελέτης της κ. Μπουρνόβα είναι αφιερωμένο στους γαμπρούς και στις νύφες των Αθηνών, στις παράξενες δεισιδαιμονίες για την ημερομηνία τέλεσης των γάμων, στα μέρη όπου τελούνταν οι γάμοι, αλλά και στο προφίλ όσων αποφάσιζαν να έλθουν εις γάμου κοινωνίαν.

Νηστεία χωρίς... γάμους

Τα στοιχεία που συνέλεξε η συγγραφέας καταδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίον η Αθήνα γεφύρωνε το παρελθόν με το μέλλον, τη θρησκευτικότητα και τις προλήψεις με τον κοσμικό χαρακτήρα που ερχόταν, δειλά δειλά, από τη Δύση. Για παράδειγμα, τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα δεν τελούνται γάμοι σε περιόδους νηστείας ή κατά τα δίσεκτα έτη, ενώ οι μελλόνυμφοι σπεύδουν να τελέσουν το μυστήριο είτε στις εκατέρωθεν των δίσεκτων ετών χρονιές είτε τις μέρες πριν από τις μεγάλες νηστείες και μετά την κορύφωση των θρησκευτικών εορτών. Ταυτόχρονα, ο χώρος τέλεσης των γάμων ποικίλλει τα πρώτα χρόνια του προηγούμενου αιώνα, αφού το χαρμόσυνο μυστήριο τελείται στο σπίτι, σε ξενοδοχεία, σε δημόσιες αίθουσες ή ακόμη και σε νοσοκομεία (ας μην ξεχνάμε τις ασθένειες που θέριζαν εκείνη την περίοδο), μέχρι, ασφαλώς, η εκκλησία να καταστεί ο μοναδικός χώρος γαμήλιων τελετών, περίπου από τη δεκαετία του ’40 και μετά.

Οταν αναφερόμαστε, βέβαια, στο «σπίτι», κυρίως εννοούμε το σπίτι της νύφης, εκτός κι αν εκείνη ήταν ετερόδοξη, οπότε το μυστήριο τελούνταν στο σπίτι του γαμπρού. Παρ’ όλ’ αυτά, ο γάμος της κόρης του Ερνέστου Τσίλλερ, του ανθρώπου που ταυτίστηκε όσο λίγοι με την αρχιτεκτονική της Αθήνας, έγινε στο σπίτι του, στην οδό Σόλωνος 1, όπου η Ιωσηφίνα, ζωγράφος η ίδια, αντάλλαξε όρκους αιώνιας αγάπης με τον επίσης ζωγράφο, εξ Ηπείρου, Δημήτριο Δήμα, το 1914.

Δύο χρόνια αργότερα, η –περιορισμένη τότε– κοσμική Αθήνα ζούσε και συζητούσε τον γάμο της Ελλης Αγγελοπούλου-Αθανάτου, θυγατρός του νομικού Θρασυβούλου Αγγελόπουλου-Αθάνατου, με τον Πατρινό δικηγόρο Χρήστο Πράτσικα στην έπαυλη της νύφης στο Κεφαλάρι Κηφισιάς. Οι επαύλεις, εκείνη την περίοδο, ήταν διαδεδομένη επιλογή μεταξύ της αθηναϊκής ελίτ. Επίσης, ο Κερκυραίος, 50χρονος το 1914, μουσικοσυνθέτης Σπυρίδων Σκαρλάτου Σαμάρας δήλωσε την τελετή που έγινε στην «κατοικία της μητρός» της 27χρονης Αθηναίας νύφης Αννας Αντωνοπούλου, στην οδό Πατησίων 143.

Γάμοι, την περίοδο που καταγράφει η Ευγενία Μπουρνόβα, τελέστηκαν στα Παλαιά Ανάκτορα (όπως συνέβη με έναν έφεδρο αξιωματικό), στο δημαρχείο (όπως έκανε ένας ταχυδρομικός υπάλληλος) ή και στο Λύκειο Ελληνίδων (όπως το αποφάσισε ένας κρεοπώλης). Τα ξενοδοχεία, ωστόσο, αρχίζουν να προσελ- κύουν περισσότερους μελλονύμφους. Κι ενώ τις πρώτες δεκαετίες οι νύφες είναι κατά 30% ανεπάγγελτες ασφαλώς και προέρχονται από οικογένειες των Αθηνών, οι γαμπροί κατάγονται, κατά συντριπτική πλειονότητα, από περιοχές πέραν του Δήμου Αθηναίων και της περιφέρειας πρωτευούσης.

Ετσι, χαρμόσυνα μυστήρια τελούνται στην Κηφισιά (ξενοδοχείο Μελά και Hotel de la Paix), στο Φάληρο («Αύρα», «Ακταίον»), αλλά και, ασφαλώς, στο αθηναϊκό κέντρο: «Πριγκίπισσα Σοφία» (Πανεπιστημίου 44), δίπλα ακριβώς ο «Ερμής», παρακάτω (Πανεπιστημίου 73) το «Μέγα Εθνικόν» ή πέριξ της πλατείας Συντάγματος, όπου βρίσκονταν το ξενοδοχείο «Της Αγγλίας» (Ερμού 4), το «Αυτοκρατορικόν» (Καρ. Σερβίας 6), το «Σπλέντιτ» (Σταδίου 2) ή το «Παλλάς» στη Σταδίου. Η επιλογή του ξενοδοχείου συναρτάται, εκείνη την περίοδο, με τη διαδεδομένη χρήση του ως χώρου κατοικίας – εξάλλου, ιδίως τα μικρά ξενοδοχεία και οι πανσιόν (τότε, χάνια) είχαν άλλη μορφή από αυτήν που γνωρίζουμε σήμερα και οπωσδήποτε ο τουρισμός εκείνη την εποχή ήταν κάτι άγνωστο για την πρωτεύουσα.

Οπως μας πληροφορεί η κ. Μπουρνόβα, «τουλάχιστον 110 γυναίκες έμεναν «μονίμως» το 1921 στα ξενοδοχεία της Αθήνας: η Μαρία Δεσύπρη, γενική γραμματέας του “Συνδέσμου για τα δικαιώματα των γυναικών”, προτού ακόμα γίνει σύζυγος του Αλέξανδρου Σβώλου, κατοικούσε στο “Ιλιον Παλλάς”, στην Κολοκοτρώνη 1. Στα ξενοδοχεία διέμεναν όμως και καμιά 20αριά ζευγάρια. Ανάμεσά τους, το ζεύγος Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, μαθηματικού και καθηγητή πανεπιστημίου, που βρισκόταν εκείνα τα χρόνια στην Αθήνα ύστερα από πρόσκληση του Βενιζέλου, και έμενε στο ξενοδοχείο “Αθήναι”, στην Κοραή 2. Στο ίδιο ξενοδοχείο ζούσαν και ο πρώην πρόεδρος της Βουλής Θεμιστοκλής Σοφούλης και η σύζυγός του Λουκία».

Η διαφορά ηλικίας μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας παραμένει σταθερό χαρακτηριστικό, αποτελώντας δεδομένο σε όλη τη Μεσόγειο έτσι κι αλλιώς, αλλά αυτό είχε κυρίως να κάνει με τις μετακινήσεις πληθυσμών και τη διάρκεια που χρειαζόταν ο μέλλον γαμπρός να αποκατασταθεί επαγγελματικά, κάτι που δεν απασχολούσε τότε τη γυναίκα. Ωστόσο, σύμφωνα με τις λη- ξιαρχικές πράξεις της εποχής, καταρρίπτεται ο μύθος της γυναίκας που ήταν ανήλικη, αφού μόλις το 1% των νυφών είναι κάτω από τα 18. Οι περισσότερες είναι περί τα 25, ενώ οι άνδρες πέριξ των 30.

Εμποροι και δασκάλες

Οσο για τα επαγγέλματα των ανδρόγυνων, άξιο παρατήρησης είναι ότι η Κατοχή, για παράδειγμα, ελάχιστα επηρέασε τα ποσοστά των κοινωνικών τάξεων. Ετσι, την περίοδο 1910-1960, οι άνδρες των Αθηνών που ανήκουν στη μεσαία ή ανώτερη τάξη αποτελούν το 50% του πληθυσμού, με επαγγέλματα που εκτείνονται από τους εφοπλιστές και του εργοστασιάρχες ώς τους εμπόρους τροφίμων και τους ξενοδόχους. Οι γυναίκες των Αθηνών είναι, κατά κύριο λόγο, δημόσιες και ιδιωτικές υπάλληλοι, ενώ εντοπίζονται καλλιτέχνιδες, δασκάλες γλωσσών και μουσικής, αλλά και δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί. Η αφήγηση για την εξέλιξη της πρωτεύουσας από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και σήμερα, καθώς και οι μικρές αλλά τόσο σημαντικές λεπτομέρειες του υποβάθρου και της ζωής των κατοίκων της λένε μιαν ιστορία τόσο σημαντική όσο οι προσωπικές μυθολογίες που αναπτύσσουμε περπατώντας δίπλα στα κτίρια και στους ανθρώπους της σημερινής Αθήνας. Η Ευγενία Μπουρνόβα, με τη μελέτη της, απέδειξε ότι οι άνθρωποι δεν είναι μεν κάτω από τους αριθμούς, αλλά τα νούμερα λένε κι εκείνα ιστορίες. Ωραίες, αθηναϊκές ιστορίες.

Το νέο βιβλίο της Ευγενίας Μπουρνόβα είναι καρπός έρευνας σε όλες τις ληξιαρχικές πράξεις της εν λόγω εξηκονταετίας.

Στις αρχές του 20ού αιώνα δεν τελούνταν γάμοι σε περιόδους νηστείας ή κατά τα δίσεκτα έτη, ενώ οι μελλόνυμφοι έσπευσαν να τελέσουν το μυστήριο είτε στις εκατέρωθεν των δίσεκτων ετών χρονιές είτε τις ημέρες πριν και μετά τις νηστείες.

Το ξενοδοχείο «Ακταίον» του Φαλήρου, όπως και άλλες μονάδες της Αθήνας, φιλοξενούσε, για πολύ καιρό, γαμήλια μυστήρια και δεξιώσεις.