Από το «Ωχ, καταστραφήκαμε» των πρώτων ημερών, στον διεθνή θρίαμβο
Υστερα από πολλές περιπέτειες, το φιλμ βγαίνει επιτέλους στις κινηματογραφικές αίθουσες του Παρισιού: Ψυχρολουσία. «Στην αρχή δεν πατάει ψυχή. Ωχ, λέω, καταστραφήκαμε. Κάποιοι μας συνιστούσαν να μη λέμε ότι είναι πολιτικό φιλμ, γιατί δεν πάει ο κόσμος. Τη δεύτερη εβδομάδα ανέβηκε κάπως, την τρίτη πήγε πιο ψηλά και σιγά σιγά ξεκίνησε κούρσα. Παίχτηκε στο Παρίσι επί 44 εβδομάδες, έκανε πάταγο. Μόνο στη Γαλλία κόπηκαν συνολικά 4,55 εκατομμύρια εισιτήρια. Στις ΗΠΑ γέμισε τις αίθουσες, έγινε σουξέ, αναδείχθηκε σε καλύτερη ξένη ταινία. Θυμάμαι κάποιοι φίλοι από τις ΗΠΑ που είχαν δει την ταινία, μου τηλεφώνησαν αργότερα, όταν έγινε πρόεδρος ο Χρήστος Σαρτζετάκης, να με ρωτήσουν αν πράγματι ο Τρεντινιάν έγινε Πρόεδρος της Δημοκρατίας στην Ελλάδα» (γελάει).
Το «Ζ» θα ταξιδέψει σε πολλές χώρες του κόσμου. Δεν θα προβληθεί όμως σε χώρες με αυταρχικά καθεστώτα και στα κράτη του ανατολικού μπλοκ, με πρώτη την ΕΣΣΔ, μολονότι ο Λαμπράκης ήταν εκεί σύμβολο αντιαμερικανισμού. «Πήγαμε με τον Περά να το παρουσιάσουμε στη Μόσχα. Εγινε μια προβολή για σκη- νοθέτες και αυτό ήταν. Δεν το περάσαμε σε κινηματογραφικά φεστιβάλ, σε καμία απ’ αυτές τις χώρες, ούτε στους κινηματογράφους. Στη Μόσχα ήρθε και μας βρήκε ένας κρατικός αξιωματούχος ονόματι Μπασιάκοφ, ο οποίος μας είπε ότι δεν μπορούν να επιτρέψουν την προβολή, γιατί υπήρχε μια έμμεση αναφορά στα Μπολσόι. Αν θυμάστε, στη αρχή μιλάμε για έναν χορευτή που είχε αυτομολήσει». (γελάει).
Τον ρωτώ για το εάν υπήρξαν αντιδράσεις από τη Χούντα. «Επισήμως καμία, έκανε μια δήλωση ο Ελληνας πρέσβης στο Παρίσι ότι όλα αυτά είναι ψέματα και αυτό ήταν. Εξάλλου, το φιλμ δεν λέει πουθενά ότι τα γεγονότα διαδραματίζονται στην Ελλάδα, ούτε υπήρχε τίποτα ελληνικό. Θυμάμαι ότι με το που έγινε πάταγος στην Αθήνα άρχισαν να με ψάχνουν. Το αστείο είναι ότι άρχισαν να ψάχνουν κάποιον με το όνομα Γκαβράς, όπως προφέρεται στα γαλλικά το επώνυμό μου, και όχι Γαβράς. Με τα πολλά, βρήκαν το σπίτι μου στα Κρύα Νερά και πήγαν να με ζητήσουν από τη μάνα μου, μια αγράμματη, αλλά πολύ δυνατή γυναίκα, η οποία τους λέει “πάρτε δρόμο, αν τον θέλετε πάτε να τον βρείτε στη Γαλλία – και τους έδιωξε». – Πώς γράφτηκε αυτή η υπέροχη μουσική από τον Θεοδωράκη;
– Ο Μίκης ήταν τότε εξόριστος στη Ζάτουνα. Προσπάθησε η γυναίκα μου να πάει να τον δει, αλλά δεν της το επέτρεψαν. Εστειλα κατόπιν τον Περά, ο οποίος κατάφερε να τον συναντήσει και του εξήγησε τι πάμε να κάνουμε. Ο Μίκης μου έστειλε γραμμένο σ’ ένα πακέτο τσιγάρα μήνυμα που έλεγε: Ο Κώστας να πάρει από τη μουσική μου ό,τι θέλει. Πήρα λοιπόν κομμάτια από τη μουσική του, προσέλαβα έναν Γάλλο μουσικοσυνθέτη, έφερε μπουζουξήδες από την Ευρώπη, είχε πολλούς στο Βέλγιο τότε, και δουλέψαμε. Εψαχνα να ντύσω μου- σικά τη σκηνή που χτυπιέται ο Μοντάν και πηγαίναμε μπρος-πίσω το φιλμ. Κατά τη διαδικασία αυτή και ενώ ακούγαμε από το τέλος τη μουσική μου άρεσε. Οπότε λέω στον μουσικοσυνθέτη: γράψε τη μουσική από το τέλος προς τα πίσω, το έκανε και έτσι βγήκε η μουσική του «Ζ». – Δεν είναι ευρέως γνωστό αυτό, κυριαρχεί η εντύπωση ότι ο Μίκης έγραψε αυτή τη μουσική ειδικά για το «Ζ».
– Καθόλου, ήταν αποσπάσματα από εδώ και από εκεί από έργα του Μίκη. Και δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, αφού ήταν εξόριστος. Οταν ήρθε στη Γαλλία και είδε την ταινία, μου λέει αυτή η μουσική ποιανού είναι; Του λέω δικιά σου είναι Μίκη, αλλά από την ανάποδη. – Με τον κ. Σαρτζετάκη είχατε μιλήσει για την ταινία;
– Οχι, δεν τον ήξερα. Εστειλα τη γυναίκα μου, η οποία έχει γαλλικό όνομα και τον βρήκε στην Ελλάδα. Του είπε ότι κάνω φιλμ το «Ζ». Η απάντησή του ήταν: «Κάνε ό,τι θέλεις, το βιβλίο δεν είναι δικό μου». Τον γνώρισα αργότερα στο Παρίσι.
Ο Κώστας Γαβράς είχε κάθε λόγο να είναι ικανοποιημένος. Το φιλμ «έσπαγε» ταμεία και ταυτόχρονα κάθε προβολή του ανά τον πλανήτη ήταν και ένα καρφί στα «πλευρά» της Χούντας στην Ελλάδα. Το όνειρό του από τη στιγμή που πληροφορήθηκε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου να προβεί σε μια αντιστασιακή πράξη μέσα από το βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού με τη μορφή ενός φιλμ είχε εκπληρωθεί και με το παραπάνω. Με το που έπεσε η Χούντα και προβλήθηκε η ταινία στην Ελλάδα, θα γνωρίσει την αποθέωση.
Καθώς η συζήτηση έφτανε στο τέλος γιατί βιαζόταν να προλάβει το αεροπλάνο για το Παρίσι, τον ρώτησα ποιος κατά τη γνώμη του ήταν ο «εγκέφαλος» της δολοφονίας Λαμπράκη και γιατί τελικά δεν έκανε φιλμ την υπόθεση Κοσκωτά όπως σχεδίαζε. «Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα. Μιλήσαμε πολύ με τον Χρήστο Σαρτζετάκη, για τον οποίο τρέφω μεγάλη συμπάθεια και σεβασμό, και μου είπε ότι αυτό δεν μπορούμε να το απαντήσουμε. Ηταν από πίσω το Παλάτι; Ηταν ο Μήτσου; Δεν ξέρουμε τελικά ποιος και γιατί». Οσο για τον Κοσκωτά: «Το έχω μετανιώσει τώρα. Σκέφτηκα τότε πως θα έλεγαν έξω ότι οι Ελληνες είναι κλέφτες, θα έβγαινε ανθελληνικό το φιλμ».