Σωτηρία από την ουτοπία
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ Εκουατόρια εκδ. Καστανιώτης, σελ. 394
Ταξιδεύουμε παρακινημένοι τόσο από απαισιοδοξία όσο και από αισιοδοξία. Η ανιαρή, στενόχωρη πραγματικότητα που κατοικούμε, μας προκαλεί να την εγκαταλείψουμε. Αδημονούμε να απεγκλωβιστούμε από τα καθημερινά τοπία, που χρονομετρούν πληκτικά την ύπαρξή μας, γιατί ελπίζουμε πως αλλού θα ανακαλύψουμε μια διαφορετική ροή του χρόνου μέσα στην οποία θα διαχυθεί αρτιγέννητο το βλέμμα μας. Ο Μιχάλης Μοδινός, ένας φανταστικός προπάτορας του συγγραφέα, νοσταλγεί μια ανείκαστη ομορφιά. «Η ομορφιά και μόνο αυτή φέρνει τη μελαγχολία». Κορεσμένος από τις βεβαιότητες της ευρωπαϊκής του παιδείας, αλλά και από τα προνόμια που απολαμβάνει στην ευημερούσα ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας, μεταναστεύει στη Ζανζιβάρη. Σύντομα, όμως, και εκεί η ζωή του λίμνασε μέσα στη νωθρότητα της τροπικής χλιδής, γι’ αυτό το 1879 παίρνει την απόφαση να αποπλεύσει για την Εκουατόρια, όπου αποζητά τη θέα ενός ονείρου.
Περισσότερο από το διεγερτικό ρίγος της ανασφάλειας, είναι η πλήξη που αναδαυλίζει την επιθυμία του να καταδυθεί στο αρχέγονο παρελθόν του ανθρώπου. Οσο βαθύτερα εισχωρεί στην ερμητική γεωγραφία της αφρικανικής ενδοχώρας, η επιθυμία αυτή παίρνει τη μορφή μιας παράξενης νοσταλγίας, σαν να επέστρεφε εκεί απ’ όπου είχε ξεκινήσει το περιπετειώδες ταξίδι της ανθρωπότητας. Την αίσθησή του πως προσανατολιζόταν προς ένα μύχιο άγνωστο, αγνό και σκληρό, ήδη βιωμένο, υπέθαλπαν οι αφηγήσεις διάσημων εξερευνητών, επιστημόνων και ιεραποστόλων, που του είχαν εγκεντρίσει από καιρό την απροσμάχητη, μυστηριακή γοητεία της Μαύρης Αφρικής.
Στην Εκουατόρια, μια επικράτεια νότια του Σουδάν, ο Μοδινός ανακαλύπτει μια εκπληρωμένη ουτοπία. Σε αυτή την αποικία στις πηγές του Λευκού Νείλου, ο Γερμανοεβραίος Εντουαρντ Σνίτσερ, φυσιοδίφης και γιατρός, είχε ιδρύσει έναν τεχνητό παράδεισο, μια πρότυπη ανθρώπινη κοινωνία, απαλλαγμένη από τα δεσμά του πολιτισμού. Η Εκουατόρια ανάθαλε μέσα από την ανήμερη φύση σαν ένας λειμώνας «αυτάρκειας και ώσμωσης». Ιθαγενείς και λευκοί συμβίωναν σε μια επισφαλή, σεβαστή όμως, ισορροπία, συμμετείχαν σε προαιώνιες ιεροτελεστίες και έσμιγαν σε ένα πολυφυλετικό αμάλγαμα, όπου ο εθιμικός ανιμισμός δεξιωνόταν δημιουργικά τόσο τον χριστιανισμό όσο και το ισλάμ. Ο Σνίτσερ είχε φτιάξει «ένα υβρίδιο συντήκοντας ετερογενή υλικά, στον τόπο μάλιστα απ’ όπου πήγαζε ο μυθικός ποταμός», και μόνο έπειτα από μία δεκαετία σκέφτηκε τη λέξη «ρεσαγίμ», το Κακό στα γίντις, τον γενάρχη της Ιστορίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα η Εκουατόρια υπερχείλιζε από Ιστορία.
Στον πραγματικό, επίγειο κόσμο οι ουτοπίες αργά ή γρήγορα καταρρέουν. Ο άνθρωπος δεν είναι πλασμένος για θαύματα. Είμαστε «προγραμματισμένοι για την ήττα» σκέφτεται ο Μοδινός, όταν συνειδητοποιεί πως η σωτηρία τους από την Εδέμ ήταν προδικασμένη. Με πρόσχημα την τζιχάντ που είχαν εξαπο- λύσει φανατικοί ισλαμιστές του Σουδάν και με απώτερο στόχο την αποικιοποίηση της Αφρικής, οι Μεγάλες Δυνάμεις επείγονταν να σώσουν τους «εξαγριωμένους» Ευρωπαίους της Εκουατόρια, που απειλούνταν «από μια ανταριασμένη θάλασσα βαρβαρότητας». Υπήρχε «ηθικό ζήτημα απέναντι στη Χριστιανοσύνη και πολιτικό ζήτημα ως προς την πολιτισμένη διεθνή κοινότητα».
Απλώνοντας στις σελίδες τη μαγευτική, υπνωτιστική, αχανή γεωγραφία της Αφρικής, ο Μοδινός συνθέτει ένα υπέροχο βιβλίο, που συναρμόζει την ποιητική εικονοποιία και τις συμβολικές εκβολές του ταξιδιού με σκέψεις για τον ανθρώπινο πολιτισμό, τις επιτεύξεις και τα όριά του, την οίηση και τις αυταπάτες του, για την υποβόσκουσα βία που τον διαρρέει. Επιστρέφοντας στη Ζανζιβάρη, ανέκκλητα εξόριστος από την αφρικανική Αρκαδία του, ο ήρωάς του καταλαβαίνει πως είχε ζήσει επί δέκα χρόνια σε μια παραίσθηση. Η όαση που είχε εποικήσει αποδείχτηκε ευπόρθητη από το εκπολιτισμένο του παρελθόν και τις νομοτέλειες που το κυβερνούσαν. Η φυγή του ήταν εξαρχής μετ’ επιστροφής. Στις όχθες του Νείλου εμβαπτίστηκε στη χίμαιρα ενός αποκαθαρμένου από Ιστορία χρόνου, που όμως έγινε χείμαρρος και τον ξέβρασε, κατάφορτο από ιστορικά πάθη, στην πηγή της πλήξης του, για να στοχαστεί με ανακτημένο ευρωπαϊκό σκεπτικισμό τα ανεξερεύνητα μυστήρια του παντού και πάντοτε ανεξημέρωτου κόσμου.