«Τα όνειρα μας κάνουν ανθρώπους»
Ο Ισραηλινός συγγραφέας Αμος Οζ μιλάει στην «Κ» για την ιστορία του Ιούδα, τα δικά του κείμενα, τον αντισημιτισμό
Από τις φωτογραφίες και τις δηλώσεις του φαντάζομαι τον Αμος Οζ ως έναν γοητευτικό ηλικιωμένο με διεισδυτικό βλέμμα και μόνιμα σοβαρή έκφραση. Εναν διορατικό στοχαστή, οι πολιτικές θέσεις του οποίου αναπαράγονται από τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία. Εναν παλαίμαχο στρατιώτη, που βίωσε από πρώτο χέρι τις αιματηρές συγκρούσεις των τελευταίων δεκαετιών στη Μέση Ανατολή. Εναν πολυβραβευμένο συγγραφέα με εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Κοινώς, μια καθ’ όλα εξέχουσα προσωπικότητα που έχει κάθε λόγο να διατηρεί αποστάσεις από τους κοινούς θνητούς και πολύ περισσότερο από τους δημοσιογράφους.
Η φωνή που απαντά στο τηλεφώνημά μου και εύχεται να βρισκόμουν στο Τελ Αβίβ για να μπορούσε να μου προσφέρει ένα φλιτζάνι τσάι, ανήκει σε έναν πολύ διαφορετικό άνθρωπο. Σε έναν ζεστό, ευγενικό, πολύ νεότερο άνδρα, που δεν χάνει το χιούμορ του ούτε όταν μιλάει για τα πιο «ευαίσθητα» κοινωνικοπολιτικά ζητήματα.
Στο τελευταίο του βιβλίο, με τίτλο «Ιούδας» (εκδ. Καστανιώτη), ο 78χρονος Οζ καταπιάνεται με δύο πρόσωπα, τα οποία του ασκούν μια παράξενη γοητεία από τα νεανικά του χρόνια. Πρόκειται για τον Ιησού και τον μαθητή του, που σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση πρόδωσε τον δάσκαλό του για 30 αργύρια. Στο στόχαστρο του Ισραηλινού συγγραφέα βρίσκεται ο ίδιος ο μύθος του Ιούδα, ο οποίος χρησιμοποιείται εδώ και χιλιετίες για να «νομιμοποιήσει» τον αντισημιτισμό.
Η πιο άσχημη ιστορία
«Πιστεύω ότι η ιστορία του Ιούδα είναι η πιο άσχημη ιστορία που γράφτηκε ποτέ και συγχρόνως η ιστορία που έχει βαφτεί με αίμα περισσότερο από κάθε άλλη» υποστηρίζει. «Καμία άλλη ιστορία δεν ευθύνεται για τόση αιματοχυσία, τόση καταπίεση, τόσες διώξεις, για την Ιερά Εξέταση, για τα πογκρόμ και εν τέλει για το Ολοκαύτωμα. Είναι μια ρατσιστική, κακογραμμένη, δηλητηριώδης ιστορία και πιστεύω ότι οι επιμελητές των Γραφών θα έπρεπε να την είχαν διαγράψει».
Στο μυθιστόρημα ο Οζ εστιάζει στο γεγονός πως, παρότι ο Ιησούς και όλοι οι μαθητές του ήταν Εβραίοι, μόνο ο Ιούδας έχει περάσει στη συνείδηση των Χριστιανών ως αρχέτυπο του Εβραίου. Μάλιστα, θέτει υπό αμφισβήτηση ακόμα και το αφήγημα της προδοσίας, αφού ο εύπορος Ιούδας δεν είχε ανάγκη τα 30 αργύρια (σήμερα, το ποσό θα αντιστοιχούσε σε λιγότερα από 400 ευρώ), ενώ το πρόσωπο του Ιησού ήταν αρκετά αναγνωρίσιμο ώστε να μη χρειάζεται να τον υποδείξει κάποιος στις Αρχές. «Ολοι γνώριζαν τον Ιησού και όταν ήρθαν να τον συλλάβουν δεν έκανε καμιά προσπάθεια να κρυφτεί. Τότε προς τι το φιλί; Προς τι τα αργύρια;».
Παρά τις αναφορές στον Ιησού, η πλοκή του βιβλίου διαδραματίζεται στο πρόσφατο παρελθόν του Ισραήλ και όχι στους βιβλικούς χρόνους. Δεν πρόκειται για ένα «πολιτικό» μυθιστόρημα, όμως μια ιστορία που έχει ως σκηνικό την Ιερουσαλήμ των μέσων του 20ού αιώνα δύσκολα θα μπορούσε να παραμείνει σε ουδέτερο έδαφος. Τα τραύματα είναι νωπά και ναρκοθετημένες νεκρές ζώνες εξακολουθούν χωρίζουν το ισραηλινό κομμάτι της πόλης από το ιορδανικό.
Εξάλλου, ο Αμος Οζ ουδέποτε ανήκε στην κατηγορία των συγγραφέων, που προτιμούν να παραμείνουν αποστασιοποιημένοι παρατηρητές και να «μιλούν» μόνο μέσω των βιβλίων τους. Εδώ και δεκαετίες τάσσεται ανοιχτά υπέρ της δημιουργίας δύο κρατών στην Παλαιστίνη, πεπεισμένος πως είναι ο μόνος τρόπος να συνυπάρξουν οι Ισραηλινοί με τους Παλαιστινίους. Θεωρεί πως το Ισραήλ θα πρέπει να εγκαταλείψει τα κατεχόμενα εδάφη και να αρκεστεί στα παλαιότερα σύνορά του (αν και αναγνωρίζει πως οι συμπατριώτες του τρομοκρατούνται στη σκέψη πως, σε περίπτωση εχθροπραξιών, η παλαιστινιακή εντολή για επίθεση θα δοθεί «μόλις 20 χιλιόμετρα από το Τελ Αβίβ ή στη μέση της Ιερουσαλήμ»), ενώ εναντιώνεται στην πολιτική των εποικισμών.
Εκτιμά, δε, ότι μια αλλαγή στάσης των ΗΠΑ ως προς το ζήτημα της Γάζας θα ισοδυναμούσε «με καταστροφή τόσο για τους Ισραηλινούς όσο και για τους Παλαιστινίους», αν και δυσκολεύεται να κάνει προβλέψεις για το μέλλον. «Δεν μπορώ να παραστήσω τον προφήτη. Ειδικά εδώ, στη χώρα των προφητών, υπάρχει τεράστιος ανταγωνισμός στο επάγγελμα» αστειεύεται. «Εχω δει υπερβολικά πολλές, απίστευτες αλλαγές να συμβαίνουν μπροστά στα μάτια μου. Δεν ξέρω προς τα πού κατευθύνεται ο κόσμος, ή έστω το Ισραήλ. Ξέρω μόνο πως έχουμε μια πολύ κακή κυβέρνηση».
Σαν πατέρας και γιος
Κεντρικός ήρωας του «Ιούδα» είναι ο νεαρός Σμούελ Ας, που αναγκάζεται να διακόψει τις σπουδές του και, χάρη σε μία σύμπτωση, βρίσκει δουλειά και στέγη στο σπίτι του ηλικιωμένου Γκέρσομ Βαλντ και της αινιγματικής Ατάλια Αμπραβανέλ.
Καθήκον του είναι να περνά τα απογεύματα συζητώντας με τον ευρυμαθή, εκκεντρικό μεγαλύτερο άνδρα. Οι δυο τους είναι αρκετά διαφορετικοί, στην πορεία όμως ο αναγνώστης σχηματίζει την εντύπωση πως ο Βαλντ δεν είναι παρά μια πιο ώριμη, προσγειωμένη εκδοχή του Ας, ο ίδιος άνθρωπος ύστερα από πέντε δεκαετίες.
«Ο Σμούελ είναι ιδεαλιστής, ριζοσπαστικοποιημένος, ένας επίδοξος αναμορφωτής του κόσμου με μία ισχυρή συνταγή για να λύσει τα προβλήματα της ανθρωπότητας», εξηγεί ο συγγραφέας. «Ο Βαλντ είναι σκεπτικιστής, σχεδόν κυνικός ως προς όλες τις θρησκείες, όλες τις ιδεολογίες, όλες τις προσπάθειες αλλαγής του κόσμου. Στην αρχή, οι δυο τους έρχονται αντιμέτωποι, αλλά καταλήγουν να γίνουν σχεδόν σαν πατέρας και γιος». Το σύνολο έρχεται να συμπληρώσει η Ατάλια, που «στην πορεία του μυθιστορήματος γίνεται κι εκείνη μέρος αυτής της παράξενης οικογένειας.
Είναι ένα βιβλίο για τρεις ξένους, που ο καθένας τους προέρχεται από μια άλλη γενιά, ένα διαφορετικό υπόβαθρο, μία διαφορετική ιδεολογική και πολιτική στάση. Αρχικά δεν πολυσυμπαθούν ο ένας τον άλλο, αλλά έπειτα από τρεις μήνες σε αυτό το απομονωμένο σπίτι τον χειμώνα, φτάνουν σχεδόν να αγαπηθούν». Για τον Οζ, ο οποίος περιγράφει το τελευταίο του μυθιστόρημα ως ένα «κομμάτι μουσικής δωματίου», η Ατάλια είναι σχεδόν σαν μια ενσάρκωση της Ιερουσαλήμ των τελών της δεκαετίας του ’50.
«Είναι μοναχική, πολύ όμορφη, πληγωμένη, οργισμένη, γεμάτη πόνο αλλά και πολύ ελκυστική. Οταν έγραφα το μυθιστόρημα, κάθε φορά που σκεφτόμουν την Ιερουσαλήμ εκείνης της περιόδου, στο μυαλό μου έβλεπα ένα τσέλο να παίζει μια μοναδική νότα κάποια χειμωνιάτικη νύχτα. Και κάθε φορά που σκεφτόμουν την Ατάλια, άκουγα πάλι αυτή τη μοναδική νότα».
Ο Σμούελ περνά τις μοναχικές ελεύθερες ώρες του γράφοντας μια εναλλακτική εκδοχή των γεγονότων που οδήγησαν στη σταύρωση του Ιησού. Καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο Ιούδας δεν ήταν προδότης, αλλά ο πιο αφοσιωμένος του μαθητής. Αθελά του, οδήγησε τον δάσκαλό του στον θάνατο γιατί πίστευε πως η σταύρωση ήταν η τελευταία «δοκιμασία», από την οποία έπρεπε να
Πολύ συχνά στην Ιστορία, οι άνθρωποι που βρίσκονται μπροστά από την εποχή τους κατηγορούνται ότι είναι προδότες. Οι άνθρωποι που αλλάζουν θεωρούνται προδότες από εκείνους που φοβούνται ή μισούν την αλλαγή.
Καμία άλλη ιστορία δεν ευθύνεται για τόση αιματοχυσία, τόση καταπίεση, τόσες διώξεις, για την Ιερά Εξέταση, για τα πογκρόμ και εν τέλει για το Ολοκαύτωμα. Είναι μια ρατσιστική, κακογραμμένη, δηλητηριώδης ιστορία...
βγει ζωντανός για να κάνει τα πλήθη να πιστέψουν. «Θέλω να καθαρίσω την ατμόσφαιρα από τα δηλητηριώδη αέρια που αναδίδει το Τσερνομπίλ του αντισημιτισμού», τονίζει ο συγγραφέας. «Στο αφήγημα του Σμούελ, ο Ιούδας πιστεύει στον Ιησού περισσότερο από ό,τι πιστεύει ο ίδιος στον εαυτό του.
Και σε κάποιο σημείο, ο Σμούελ γράφει ότι ο Ιούδας ήταν ο πρώτος Χριστιανός, ο τελευταίος Χριστιανός, ο μοναδικός Χριστιανός. Ξέρω ότι αυτοί είναι πολύ προκλητικοί ισχυρισμοί», παραδέχεται. Ελπίδα του, όμως, είναι πως τα γραπτά του θα λειτουργήσουν ως «αντίδοτο στον αντισημιτισμό, στη διαδεδομένη τάση να μισούμε τους Εβραίους γιατί όλοι οι Εβραίοι είναι Ιούδες, προδότες, πλεονέκτες, φιλοχρήματοι και δολοφόνοι του Θεού».
Παράλληλα, ο φοιτητής αναζητεί στοιχεία για τη ζωή του πατέρα της Ατάλια, ενός ακόμα ονειροπόλου που χαρακτηρίστηκε προδότης και έζησε τα τελευταία του χρόνια στην απομόνωση. «Πολύ συχνά στην ιστο- ρία οι άνθρωποι, που βρίσκονται μπροστά από την εποχή τους, κατηγορούνται ότι είναι προδότες. Οι άνθρωποι που αλλάζουν θεωρούνται προδότες από εκείνους που φοβούνται ή μισούν την αλλαγή» υπογραμμίζει ο Αμος Οζ, ο οποίος έχει κι εκείνος έρθει αρκετές φορές αντιμέτωπος με την κατηγορία του «προδότη».
Βέβαια, «δεν αποκαλούνται όλοι οι ονειροπόλοι προδότες. Και δεν είναι όλοι οι προδότες ονειροπόλοι» σπεύδει να προσθέσει. «Επίσης, οι ονειροπόλοι δεν έχουν πάντοτε δίκιο, όμως όλοι πρέπει να είμαστε ονειροπόλοι, τουλάχιστον κάποιες στιγμές. Νομίζω ότι η ζωή χωρίς όνειρα ισοδυναμεί με θάνατο. Η βασική διαφορά ανάμεσα στη σεξουαλικότητα των ανθρώπων και των ζώων είναι πως οι άνθρωποι έχουν φαντασιώσεις. Χρειαζόμαστε τα όνειρα ως αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής μας γιατί τα όνειρα μας κάνουν ανθρώπους». Ο «Ιούδας», το τελευταίο μυθιστόρημα του Αμος Οζ, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε μετάφραση της Μάγκυ Κοέν. Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο κυκλοφορούν όλα τα βιβλία του Ισραηλινού συγγραφέα.