Ποιος και πώς καθορίζει τη σχέση μας με την πραγματικότητα;
Η πλύση εγκεφάλου, οι συλλογικοί μύθοι, η μαζική δυσαρέσκεια και η ευθύνη των ΜΜΕ σε μια παράλληλη «πραγματικότητα»
ΜΑRC FERRO Τύφλωση. Ή γιατί αρνούμαστε να δούμε την πραγματικότητα πρόλ.-μτφρ.: Σώτη Τριανταφύλλου εκδ. Μεταίχμιο, 2017, σελ. 466 Πολύ πριν χρησιμοποιήσει η σύμβουλος του Τραμπ, Kellyanne Conway, τον όρο alternative facts (εναλλακτικά γεγονότα) και προσδώσει μια «επισημότητα» στη φαντασιακή σχέση ηγετών και πολιτών με την πραγματικότητα, ή στη διαστρεβλωμένη απόδοσή της από τους ίδιους, η… πραγματικότητα είχε πολλάκις τραβήξει μια γραμμή ανάμεσα στην ίδια και την πρόσληψή της από το ευρύ κοινό των πολιτών αλλά και το ειδικό των διανοουμένων και των πολιτικών ηγετών. Αυτή η συνοριακή γραμμή διέψευσε δόγματα και ελπίδες δημιουργώντας το κύριο σώμα της Ιστορίας, η οποία παρήλασε ως αμετάκλητη μπροστά στα έκπληκτα μάτια πιστών και απλών σπεκουλαδόρων.
Τον Νοέμβριο του 1918, οι Βερολινέζοι πιστεύουν ότι έχουν κερ- δίσει τον πόλεμο! Πρόκειται για μαζική παρεξήγηση που εξηγείται από την πλύση εγκεφάλου που έχει υποστεί ο πληθυσμός από την αρχή του πολέμου σχετικά με το αήττητο του γερμανικού στρατού: «Βρίσκουμε συχνά στην Ιστορία αυτό το είδος της παρεξήγησης. Ας θυμηθούμε τη χαρά των Γάλλων που, πιστεύοντας ότι είχε επιτευχθεί συμφωνία ειρήνης ανάμεσα στη Γαλλία και τη Γερμανία, υποδέχθηκαν ως ήρωα τον πρωθυπουργό τους Εντουάρ Νταλαντιέ, όταν αυτός επέστρεψε από το Μόναχο το 1938», γράφει ο Μαρκ Φερό.
Η άρνηση της πραγματικότητας ή η τύφλωση απέναντι σε ό,τι, έπειτα από χρόνια, φαντάζει προφανές δεν κάνει διακρίσεις: μεγάλοι ηγέτες, διεθνείς και κρατικοί οργανισμοί, ιδεολόγοι υποκύπτουν σ’ αυτήν όσο και ο απλός πολίτης που δεν υπολογίζει ότι αποτελεί μέρος της Ιστορίας, ότι συμμετέχει στη δημιουργία της.
Εξαιρετικά ενδιαφέροντα είναι αυτά που σημειώνει ο συγγραφέας σχετικά με την εβραϊκή γενοκτονία: Η τύφλωση του διακεκριμένου Εβραίου ιστορικού Ερνεστ Καντόροβιτς, ο οποίος πίστεψε ότι διέκρινε στους ναζί ένα είδος ανώτερου πατριωτισμού υποτιμώντας τη ρατσιστική τους οπτική, δεν διαφέρει ουσιαστικά από την πίστη των Γάλλων Εβραίων οι οποίοι, μέχρι τελευταία στιγμή, φαντασιώνονταν ότι ο ήρωας του Α΄ Παγκοσμίου στρατηγός Πετέν θα τους προστάτευε. Πιθανώς δεν διαφέρει ούτε από τη στρατευμένη ευπιστία που χαρακτήριζε τους Ευρωπαίους διανοουμένους και απλούς θαυμαστές των Σοβιέτ στη δεκαετία του ’20. Η κομμουνιστική πίστη, πιο δυνατή από κάθε θρησκευτική – εξαιρουμένου ίσως του σύγχρονου ισλαμισμού– έκανε τους περισσότερους διανοητικά «τυφλούς» απέναντι στο γερμανοσοβιετικό σύμφωνο στις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου. Αργότερα, έπειτα από μια εκτενή αναφορά του Χρουστσόφ, πολιτικά στρατευμένοι διανοούμενοι, όπως ο Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν, αναγκάστηκαν να παραδεχθούν την πραγματικότητα των σταλινικών γκουλάγκ προσπαθώντας ωστόσο να υπερασπιστούν και να κρατήσουν την πίστη τους στο δόγμα. Βεβαίως, υπήρξαν και ακραίες περιπτώσεις όπως αυτή του αρχηγού –από το 1947 μέχρι τον θάνατό του– του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος Μορίς Θορέζ, οι οποίοι αρνήθηκαν την ύπαρξη ενός τέτοιου εγγράφου (ίσως γι’ αυτό τιμώνται μέχρι σήμερα από τη Μόσχα). Αυτή η «στρατευμένη ευπιστία», η ειλικρινής αυτοπειθώ των πιστών, η μαζική δυσαρέσκεια που σημειώνεται κατά καιρούς στο σύνολο ή σε καθοριστικά μεγάλο μέρος ενός εθνικού πληθυσμού, οι συλλογικοί μύθοι στους οποίους βασίζονται οι εθνικές ταυτότητες αποτελούν βασικούς μοχλούς τύφλωσης ή άρνησης της πραγματικότητας που γίνεται τόσο πιο έντονη ή πιο καταστροφική όσο σημαντικότερο είναι το διακύβευμα της προσωπικής ή εθνικής υπόστασης.
Ο Φερό αναφέρεται και στην ευθύνη των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης σε ό,τι αφορά τη διασπορά ειδήσεων και τη δημιουργία εικόνων που συμβάλλουν στη δημιουργία μιας παράλληλης «πραγματικότητας». Παραθέτει ένα απόσπασμα από το βιβλίο της πολεμικής ανταποκρίτριας Anne Nivat «Την επομένη των πολέμων του Αφγανιστάν και του Ιράκ» (εκδ. Fayard, 2004): «Τα μέσα ενημέρωσης δέχονται τεράστιες πιέσεις με αποτέλεσμα πάρα πολύ συχνά να παρέχουν δημοσιότητα σε πηγές που βρίσκονται κοντά στα κέντρα εξουσίας. Υποκύπτουν εύκολα είτε στην ψυχική διέγερση, είτε στην προώθηση του πολέμου, είτε στην επαγγελματική κυβερνητική προπαγάνδα. Η εξαιρετική χορογραφία, τα τέλεια σενάρια, η αναπόφευκτη μορφοποίηση των πληροφοριών σε αυτή την εποχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης δεν έχουν αφήσει πολλά περιθώρια για ειλικρινή και αυθεντικό λόγο».
Στην «Τύφλωση», ο Μαρκ Φερό διατρέχει σχεδόν ολόκληρη την ιστορία του 20ού και 21ου αι. μέχρι τις μέρες μας, προσπαθώντας να καλύψει ένα σύνολο αιτιών που προκαλούν την άρνηση της πραγματικότητας και των αποτελεσμάτων που αυτή έχει στη διατύπωση αλλά και στη συλλογική και ατομική πρόσληψη των ιστορικών γεγονότων. Ακόμα κι αν ο αναγνώστης «χαθεί» για λίγο μέσα στα πολλά και διαφορετικά ιστορικά κεφάλαια που προσεγγίζει ο συγγραφέας, το νήμα που ενώνει είναι εκεί: «Ποιος και πώς καθορίζει τη σχέση μας με την πραγματικότητα;».
Η άρνηση της πραγματικότητας ή η τύφλωση απέναντι σε ό,τι, έπειτα από χρόνια, φαντάζει προφανές δεν κάνει διακρίσεις: μεγάλοι ηγέτες, διεθνείς και κρατικοί οργανισμοί, ιδεολόγοι υποκύπτουν σ’ αυτήν όσο και ο απλός πολίτης.