Ενας σφυγμός που δεν ανιχνεύεται
Πόσο απογοητευτικό είναι για τον πολιτισμό της χώρας όταν το 43,1% του πληθυσμού της δεν έχει επισκεφθεί κανένα μουσείο και το 46,8% δεν πήγε σε καμία θεατρική παράσταση στη διάρκεια ενός χρόνου; Τα στοιχεία που εμφανίζονται στην έρευνα «Τι πιστεύουν οι Eλληνες» (του οργανισμού «διαΝΕΟσις»), την οποία παρουσιάζει σήμερα η «Κ», επιβεβαιώνουν το αίσθημα του μεταιχμίου και του μετεωρισμού. Τα αποτελέσματα αναλύονται στη σελίδα 4 και καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα πεποιθήσεων της ελληνικής κοινωνίας που παλεύει (αν δε βυθίζεται) μέσα στις αντιφάσεις, τις ανεπάρκειες, τον «πολιτισμικό δυϊσμό» της. Δύο, αν όχι περισσότερες, Ελλάδες σε μία, με τις θεωρίες συνωμοσίας, τον ευρωσκεπτικισμό και τη ρωσοφιλία να έχουν το προβάδισμα.
Θα περιοριστούμε στις πολιτιστικές συνήθειες και αναζητήσεις. Σχετικές έρευνες έχουν διεξαχθεί κατά καιρούς από διαφόρους φορείς δίνοντας λίγο έως πολύ τα ίδια αποτελέσματα. Κατά μια έννοια, μπορούμε να πούμε ότι στη διάρκεια της κρίσης υπήρξε και βελτίωση ως προς τις πολιτιστικές ανησυχίες. Το 2006, για παράδειγμα, σε δείγμα 2.000 ερωτηθέντων, πανελλαδικά, το 51% δε γνώριζε πού βρίσκεται η Εθνική Βιβλιοθήκη, οι τρεις στους δέκα δεν είχαν πάει ποτέ στην Ακρόπολη, μόλις το 3% είχε επισκεφθεί αρχαιολογικούς χώρους και το 4% παρακολουθούσε συστηματικά θέατρο. Το 2010 το 61,7% απάντησε ότι επισκέπτεται σπάνια μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους.
Πριν από δύο χρόνια η έρευνα «Σφυγμός πολιτισμού», που παρουσιάστηκε σε ημερίδα του ΕλληνοΑμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου και των Διεθνών Σχέσεων Πολιτισμού, εμφάνισε μεγαλύτερη κινητικότητα: ο κόσμος πήγαινε πιο συχνά, τουλάχιστον, θέατρο και κινηματογράφο. Το εντυπωσιακό ήταν το ποσοστό 86% (σε δείγμα 1.250 ερωτηθέντων) που δήλωνε ότι η χώρα πρέπει να επενδύσει στον πολιτισμό της, ο οποίος μπορεί να αποτελέσει μοχλό ανάπτυξης και να βοηθήσει στην έξοδο της χώρας από την κρίση.
Θα έλεγε κανείς ότι ο πολιτισμός είναι το τελευταίο καταφύγιο του απελπισμένου. Τα στοιχεία, κάπως ετερόκλητα, δεν προσφέρονται για ασφαλή συμπεράσματα. Μια πρώτη επισήμανση, όμως, που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, είναι ότι στη λέξη «πολιτισμός» όλοι, σχεδόν, ομονοούν ως διαθέτουσα περίπου μαγικές ιδιότητες. Μπορεί να βγάλει τη χώρα από την κρίση αναίμακτα και ειρηνικά. Διαθέτει κύρος, αίγλη και μια ευπρόσδεκτη ασάφεια. Μόλις αρχίζουν οι επιμέρους διευκρινίσεις, δημιουργούνται τα κενά. Τι κενά, δηλαδή... Χαράδρες... Τα ποσοστά απογειώνονται στο «δεν ξέρω, δεν πήγα, δεν είδα».
Στο σημείο αυτό θα ήταν εύκολο –και αναμενόμενο– να αρχίσει η παράθεση των μελαγχολικών επισημάνσεων: πνευματικός απορφανισμός, αφυδάτωση, ψυχική συρρίκνωση, έλλειμμα παιδείας (και, με τη στενότερη έννοια, εκπαίδευσης) κ.ο.κ. Ομως οι ερμηνείες αυτές, χωρίς να ακυρώνονται, δεν επαρκούν.
Ο κόσμος αλλάζει με τόση σφοδρότητα ώστε όποια πρόβλεψη δεν είναι μόνο παρακινδυνευμένη αλλά και άχρηστη. Ο τρόπος της ενημέρωσης, από το Διαδίκτυο κυρίως (κατά 52,8%, σύμφωνα με την έρευνα της «διαΝΕΟσις»), δημιουργεί νέα δεδομένα. Δεν είναι μόνον ότι κάποιος μπορεί να περιηγηθεί σε ένα μουσείο ή μια συλλογή τέχνης διαδικτυακά, μέσα από τον υπολογιστή του, είναι ότι οι πληροφορίες κυκλοφορούν και πολλαπλασιάζονται δίνοντας άλλη διάσταση στα πολιτιστικά αγαθά.
Και η απόλαυση; Το βίωμα, η επιτόπου εμπειρία, συγκρίνεται με την ψηφιακή περιπλάνηση; Οι αισθήσεις συνεργάζονται στον ίδιο βαθμό, είναι εξίσου οξυμένες και ενεργές ή ορισμένες απέχουν και αδρανοποιούνται; Η σχέση μας με τον πολιτισμό, εν ολίγοις, παραμένει ίδια ή μετατοπίζεται; Η καλλιέργεια των γραμμάτων και των καλών τεχνών γίνεται, αναντικατάστατα, με τους ίδιους, παραδοσιακούς, τρόπους ή μπορεί να υποκατασταθεί εν μέρει από το Ιντερνετ – ορίζοντας και αλλιώς την επικοινωνία μας με το θέαμα ή το ακρόαμα; Επισκεπτόμαστε το σάιτ του τάδε μουσείου ή της δείνα έκθεσης, «κατεβάζουμε» ταινίες, παρακολουθούμε θεατρικές παραστάσεις ή συναυλίες στο YouTube, διαβάζουμε βιβλία ή κείμενα στην οθόνη του υπολογιστή. Σε μια δημοσκόπη-
Η σχέση μας με τον πολιτισμό, τις τέχνες και τα γράμματα διαμορφώνεται και από το Ιντερνετ, ορίζοντας αλλιώς την επικοινωνία μας με την ανάγνωση, το θέαμα ή το ακρόαμα.
ση, αυτός ο κόσμος τι απαντάει; Δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι «πάει» στον κινηματογράφο ή στο μουσείο. Ομως, με έναν τρόπο, δεν είναι αμέτοχος από τα πολιτιστικά δρώμενα, δεν είναι ανενημέρωτος.
Η πνευματική, ηθική, αισθητική διαμόρφωση ενός ανθρώπου, η διανοητική –ας την ονομάσουμε– ενηλικίωσή του γίνεται εντός της κοινωνίας. Είναι μοναχική διαδικασία αλλά δεν είναι μονήρης. Χρειάζεται συνύπαρξη και τριβή, διάλογο και επαφή. Εκτός αν οι γενιές που μεγαλώνουν στην (και με την) οθόνη του υπολογιστή αναπτύξουν κι άλλες δεξιότητες, αχαρτογράφητες ώς σήμερα.
Προς το παρόν, μόνον υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Ενα είναι βέβαιο: η κοινωνία θα είναι πάντα μήτρα του καλού και του κακού, του πολιτισμού και της βαρβαρότητας. Θα αντιμάχονται τα αντιθετικά ζεύγη και η πολιτεία θα έχει αδιαμφισβήτητη ευθύνη στην εκπαιδευτική διαδικασία. Δική της είναι η υποχρέωση να διαγιγνώσκει την ασθένεια και να τη θεραπεύει, να αντιλαμβάνεται πού πάσχουν τα μέλη, αν εμποδίζονται να προχωρήσουν· να απελευθερώνει και να ανοίγει διαδρομές. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα μπλογκ χρειάζονται έναν εσωτερικό κριτή και ρυθμιστή. Γιατί οι απαράσκευοι είναι έρμαια και «χρήστες» της συνωμοσιολογίας και της βαρβαρότητας.