Από τη μυθολογία στην ψυχανάλυση
Τα αρχαιοελληνικά μυθικά σύμβολα διατρέχουν τον δυτικό πολιτισμό, που κάνει μια γενναία βουτιά στο παρελθόν
«Η αναδρομική διείσδυση της ψυχανάλυσης στην παιδική ηλικία του ατόμου είναι ταυτόχρονα και αναδρομική διείσδυση στην παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, στο πρωτόγονο και στο μυθικό» Kerenyi, 1951
Μεγάλη συζήτηση έχει προκληθεί για το τι μας χρειάζονται τα αρχαία ελληνικά στη σύγχρονη ελληνική εκπαίδευση. Οπως και γιατί πρέπει τα παιδιά μας να γνωρίζουν τον κόσμο της μυθολογίας, τις τραγωδίες και όλους αυτούς τους θεούς και ήρωες με τα παράξενα ονόματα. Την ίδια στιγμή, όλος ο δυτικός πολιτισμός, η τέχνη, η διεθνής δραματουργία και κυρίως η ψυχανάλυση κάνει μια γενναία βουτιά στο παρελθόν για να βγάλει «φρέσκα ψάρια». Η επιστήμη, άλλωστε, της ψυχανάλυσης αναζητεί ερείσματα στη μυθολογία. Ο ανθρώπινος ψυχισμός περνά από αναπτυξιακά στάδια με ονόματα από αρχαίους ελληνικούς μύθους. Πόσο, όμως, εμείς γνωρίζουμε αυτούς τους μύθους; Ολοι μιλάμε για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, για τον ναρκισσισμό ή ακόμα για το νεότευκτο σύμπλεγμα του Τηλέμαχου; Τι σημαίνουν, όμως, εν συντομία όλα αυτά και πόσο μας επηρεάζουν; Αγάπη του Φρόιντ για τη μυθολογία. Ο πατέρας της ψυχανάλυσης ήταν ένας προικισμένος άνθρωπος από παιδί ακόμα. Είχε πολύ μεγάλο χά- ρισμα στις γλώσσες και ήταν πλήρως εξοικειωμένος με τα λατινικά και τα αρχαία ελληνικά, εκτός από τα γερμανικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά. Εμαθε μόνος του και ιταλικά, ισπανικά και εβραϊκά. Αγαπούσε τον Σαίξπηρ, τη μυθολογία, την αρχαιολογία, όλους τους ελληνικούς, λατινικούς, εβραϊκούς μύθους και πολιτισμούς. Για την ιατρική αυτή καθεαυτήν δεν ένιωθε ιδιαίτερη έλξη. Δεν το έκρυψε ποτέ αυτό ούτε τα επόμενα χρόνια. Αυτό που τον απασχολούσε διακαώς ήταν να λύσει το μεγάλο πρόβλημα: Πώς ο άνθρωπος έφτασε να είναι αυτό που είναι. Αλλωστε, η ψυχανάλυση θα μπορούσε να ιδωθεί από τη σκοπιά της αρχαιολογίας, που τόσο αγαπούσε. Σαν μια άλλη ανασκαφή ενός αρχαίου πολιτισμού στα βάθη της ψυχής, που λέγεται ασυνείδητο.
Οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Ο Οιδίποδας είναι ο κεντρικός ήρωας της τραγωδίας του Σοφοκλή, με τίτλο «Οιδίπους Τύραννος». Σύμφωνα με την τραγωδία, ο Οιδίποδας χωρίς να γνωρίζει, σκοτώνει τον πραγματικό του πατέρα Λάιο και παντρεύεται τη μητέρα του Ιοκάστη. Η έκφραση «οιδιπόδειο σύμπλεγμα» εμφανίζεται στα κείμενα του Φρόιντ μόλις το 1910, αλλά φαίνεται ότι ήδη έχει γίνει αποδεκτή στους χώρους της ψυχανάλυσης. Ο Φρόιντ ανακάλυψε το οιδιπόδειο μέσα από την ανάλυση των ασθενών του, κυρίως όμως μέσα από την αυτοανάλυσή του, η οποία τον οδήγησε στην αναγνώριση της αγάπης που έτρεφε για τη μητέρα του και των αντικρουόμενων συναισθημάτων για τον πατέρα του (αγάπη και ζήλια ταυτόχρονα). Στις 15.10.1897 γράφει στον προσωπικό φίλο του Fliess: «...Καταλαβαίνει κανείς γιατί ο Οιδίποδας Τύραννος αναδεικνύει μια παρόρμηση που αναγνωρίζουμε όλοι μας, διότι όλοι μας νιώθουμε μέσα μας τα ίχνη της ύπαρξής της». Ο Φρόιντ δηλώνει εξαρχής την οικουμενικότητα ενός μύθου, του Οιδίποδα, και στη συνέχεια, μέχρι σήμερα, ενισχύεται όλο και περισσότερο. Αλλωστε, τονίζει ότι «είναι υποχρέωση κάθε ανθρώπινου όντος να θέσει υπό έλεγχο το οιδιπόδειο σύμπλεγμα...».
Σύμφωνα με την εξέλιξη της θεωρίας του πατέρα της Ψυχανάλυσης, το στάδιο του Οιδίποδα ανάγεται στη φαλλική περίοδο, δηλαδή σχηματικά στην περίοδο μεταξύ τριών και πέντε ετών.
Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας. Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε από τον Jung για να δηλώσει το αντίστοιχο του οιδιπόδειου συμπλέγματος στα κορίτσια. Προέρχεται από την ομώ- νυμη ηρωίδα στην τραγωδία του Σοφοκλή. Η Ηλέκτρα οργάνωσε την εκδίκηση για τη δολοφονία του πατέρα της. Ο Φρόιντ εξαρχής δηλώνει ότι δεν θεωρεί ενδιαφέρουσα την ονομασία αυτή. Απέρριψε τον όρο αυτό, ο οποίος δεν χρησιμοποιείται ούτε και σήμερα από τους ψυχαναλυτές, κυρίως επειδή απέδειξε ότι η έννοια του φαλλού αφορά εξίσου και τα δύο φύλα, ανεξάρτητα από τα γεννητικά όργανα, όπως είναι εξίσου σημαντική και για τα κορίτσια με διαφορετική επιρροή η προσήλωση στη μητέρα πριν από την οιδιπόδεια περίοδο, δηλαδή πριν από τα 3 έτη.
Ναρκισσισμός. Ο μύθος του Νάρκισσου ήταν γνωστός στον Φρόιντ για την αγάπη του προς την εικόνα του ίδιου του εαυτού του. ο μύθος άλλωστε τον μετατρέπει σε λουλούδι, που ζει δίπλα στη λίμνη. Ο Racamier μιλώντας για το ζήτημα του Νάρκισσου, πολύ σοφά περιγράφει «ότι ο Νάρκισσος δεν πέθανε γιατί καθρεφτίστηκε στα νερά μιας πηγής στην Ελλάδα, πέθανε γιατί θεώρησε την αντανάκλασή του ως σώμα».
Ο όρος ναρκισσισμός εμφανίζεται για πρώτη φορά στα κείμενα του Φρόιντ το 1910 για να εξηγήσει αρχικά την επιλογή αντικειμένου των ομοφυλοφίλων. Ομως, η μελέτη του προχωρά και τοποθετεί το ναρκισσισμό ευρύτερα, ως ένα στάδιο ανάπτυξης στον άνθρωπο, ένα στάδιο σεξουαλικής εξέλιξης που αφορά και τα δύο φύλα, ανάμεσα στον αυτοερωτισμό και την αγάπη για τον άλλον. Οι ίδιες απόψεις περιγράφονται στο σημαντικό βιβλίο του «Τοτέμ και Ταμπού» το 1913. Εκτοτε ο ναρκισσισμός και μέχρι σήμερα είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο μελέτης για την ανθρώπινη εξέλιξη. Χωρίστηκε σε πρωτογενή και δευτερογενή ναρκισσισμό, ενώ πολλοί θεωρητικοί συνέκλιναν με τις απόψεις του Φρόιντ και εκείνος με τις δικές τους, όπως με τον Καρλ Αμπρααμ και άλλοι διαφοροποιήθηκαν σε επιμέρους σημεία, όπως ο Λακάν, που μιλώντας για τον πρωτογενή ναρκισσισμό, εισήγαγε την έννοια «το στάδιο του καθρέφτη», ως την πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου να σχηματίσει εικόνα για τον εαυτό του.
Το μέλλον έχει να αναδείξει πολλά και ενδιαφέροντα στην κλινική του ναρκισσισμού, τόσο για τα υποκείμενα όσο και για τις κοινωνίες.
Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου. Η αρχαία ελληνική μυθολογία συνεχίζει όμως να δίνει τροφή για νέες σκέψεις και ψυχαναλυτικές ορολογίες. Αυτός ο τελευταίος όρος που προέρχεται από τον μύθο της Οδύσσειας, ανήκει στον Ιταλό ψυχαναλυτή Μάσιμο Ρεκαλκάτι και στο ομώνυμο βιβλίο του, που κυκλοφορεί και στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Κέλευθος. Εδώ ο Τηλέμαχος, γνωστός γιος της μυθολογίας, που περιμένει τον πατέρα του Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα, δεν μετατρέπεται σε ένα αναπτυξιακό στάδιο της παιδικής ψυχοσεξουαλικότητας. Δεν αναδεικνύει δηλαδή μια μεταβατική περίοδο. Περισσότερο φωτίζει μια κοινωνική και ψυχολογική ανάγκη της εφηβείας και μετέπειτα της ενηλικίωσης. Ο Ρεκαλκάτι μέσα από τον πλούτο της ελληνικής μυθολογίας κάνει μια πρόταση για το πώς οι σύγχρονοι γιοι και κόρες οφείλουν να διαχειριστούν την πατρική κληρονομιά και να τη διασώσουν. Είναι άλλωστε, ανάγκη των καιρών, να δούμε από άλλη οπτική, το τι σημαίνει κληρονομιά –αναφέρεται κυρίως στην άυλη– και ποια είναι η ευθύνη της νέας γενιάς.
Ολοι μιλάμε για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, για τον ναρκισσισμό ή ακόμα για το νεότευκτο σύμπλεγμα του Τηλέμαχου; Τι σημαίνουν, όμως, εν συντομία όλα αυτά και πόσο μας επηρεάζουν;