Πέντε αιώνες Μεταρρύθμιση
Το 2017 εορτάζονται σε όλο τον κόσμο τα 500 χρόνια από τη θυροκόλληση των 95 θέσεων του Λουθήρου στον πανεπιστημιακό ναό, που ήταν ταυτόχρονα και ναός του κάστρου της Βιτεμβέργης. Αυτή θεωρείται συμβολικά η γενέθλια πράξη του προτεσταντισμού. Στον φετινό εορτασμό μετέχουν άνθρωποι και θεσμοί κάθε πνευματικής και κοσμοθεωρητικής κατεύθυνσης, και ευλόγως αφού ο Λούθηρος και ο προτεσταντισμός διαμόρφωσαν καθοριστικά την πολιτιστική φυσιογνωμία της Ευρώπης και, σχεδόν αποκλειστικά, της Αμερικής. Στον εορτασμό μετέχουν και χριστιανικές Εκκλησίες και οργανώσεις. Τι ακριβώς όμως τιμούν οι χριστιανοί όταν εορτάζουν ένα γεγονός που δίχασε τον δυτικό χριστιανισμό και προκάλεσε πολέμους, συγκρούσεις, αίμα και διωγμό εκατέρωθεν;
Ο Λούθηρος θυροκόλλησε τις 95 θέσεις, γραμμένες στα λατινικά, στις 31 Οκτωβρίου, την παραμονή δηλαδή της εορτής των Αγίων Πάντων, κατά το εορτολόγιο της Καθολικής Εκκλησίας, ημέρα κατά την οποία τιμάται η μνήμη όλων των αγίων των απ’ αιώνος ευαρεστησάντων, και προπαραμονή της ημέρας των κεκοιμημένων, όταν τα πλήθη των προσκυνητών συνέρρεαν στη Βιτεμβέργη, για να λάβουν συγχώρεση, δηλαδή να αγοράσουν συγχωροχάρτια, προσκυνώντας τα προσφιλή τους λείψανα. Την ίδια ακριβώς μέρα, σχεδόν πέντε αιώνες αργότερα, 31 Οκτωβρίου 2016, ο Πάπας Φραγκίσκος πήγε στη Σουηδία, όπου συνεόρτασε και συμπροσευχήθηκε με τον πάστορα Μάρτιν Γιούνγκε (Martin Junge), γενικό γραμματέα της Παγκόσμιας Λουθηρανικής Ομοσπονδίας, στον λουθηρανικό καθεδρικό ναό της Λουντ, της πόλης δηλαδή στην οποία ιδρύθηκε, το 1947, η Ομοσπονδία αυτή. Εξέδωσαν και κοινή δήλωση. Παραθέτω ορισμένα αποσπάσματά της: «Ενώ είμαστε βαθιά ευγνώμονες για τα πνευματικά και θεολογικά δώρα που λάβαμε από τη Μεταρρύθμιση, ομολογούμε επίσης και λυπούμαστε πολύ ενώπιον του Χριστού που λουθηρανοί και καθολικοί πλήγωσαν την ορατή ενότητα της Εκκλησίας. Οι θεολογικές διαφορές συνοδεύτηκαν από προκαταλήψεις και συγκρούσεις και η θρησκεία έγινε εργαλείο στην υπηρεσία πολιτικών σκοπών. Η κοινή πίστη στον Ιησού Χριστό και το βάπτισμά μας απαιτούν από εμάς καθημερινή μετάνοια, με την οποία απορρίπτουμε τις ιστορικές διαφωνίες και συγκρούσεις που εμποδίζουν το λειτούργημα της συμφιλίωσης. Ενώ το παρελθόν δεν μπορεί να αλλάξει, μπορούν ωστόσο να μεταμορφωθούν η μνήμη και ο τρόπος της μνήμης. Προσευχόμαστε για τη θεραπεία των πληγών μας και των αναμνήσεων που σκοτεινιάζουν το βλέμμα του ενός για τον άλλο. [...] Απευθύνουμε έκκληση σε όλες τις λουθηρανικές και καθολικές ενορίες και κοινότητες να είναι τολμηρές και δημιουργικές, χαρούμενες και γεμάτες ελπίδα στη δέσμευσή τους να συνεχίσουν τη μεγάλη περιπέτεια που βρίσκεται ενώπιόν μας. [...] Ριζωμένοι στον Χριστό και δίνοντας τη μαρτυρία γι’ αυτόν, ανανεώνουμε την αποφασιστικότητά μας να είμαστε πιστοί κήρυκες της δίχως όρια αγάπης του Θεού για όλη την ανθρωπότητα».
Η κοινή δήλωση του Προκαθημένου της Καθολικής Εκκλησίας και του γενικού γραμματέα της Παγκόσμιας Λουθηρανικής Ομοσπονδίας ορίζει ακριβώς τον λόγο, το πνεύμα και την κατεύθυνση του εορτασμού, εκ μέρους των χριστιανών, της πεντακοσιοστής επετείου της Μεταρρύθμισης. Το πνεύμα αυτό δεν μπορεί να είναι άλλο από εκείνο που έχει καλλιεργήσει με τα χρόνια ο οικουμενικός διάλογος, προς την κατεύθυνση της χριστιανικής συμφιλίωσης.
Για κάθε σώφρονα και καλής θελήσεως άνθρωπο το περιεχόμενο της κοινής δήλωσης αγγίζει τα όρια του αυτονόητου. Οποιος όμως γνωρίζει το μίσος και το αίμα που έχει χωρίσει τις δύο πλευρές, θα εκτιμούσε καλύτερα τη σημασία της. Στην ίδια τη Σουηδία, όπου ταξίδεψε ο Πάπας, η Μεταρρύθμιση επιβλήθηκε, με ακραία βία, από τον βασιλιά Γουσταύο Α΄ Βάσα (1495-1560), τον πατέρα του σουηδικού έθνους. Και μπορεί μεν το αίμα να έπαψε να χύνεται χάρις στην εδραίωση της πλουραλιστικής δημοκρατίας, το μίσος όμως και ο φανατισμός συνέχισαν να διαποτίζουν τις σελίδες αμέτρητων θεολογικών βιβλίων εκατέρωθεν. Στην καθολική παράδοση, την οποία γνωρίζω καλύτερα, αυτό κράτησε ουσιαστικά μέχρι τη Β΄ Βατικανή, και είναι αποπνικτικά παρόν ακόμη και σε έργα μεγάλης λογιοσύνης, όπως αίφνης του Χάινριχ Ντενίφλε (Heinrich Denifle), στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ολα αυτά ευτυχώς πέρασαν, με εξαίρεση τις ορθόδοξες χώρες, όπου η προτεσταντική χριστιανική σκέψη και παράδοση παραμένουν εντελώς άγνωστες, ενώ η λέξη προτεστάντης είναι σχεδόν βρισιά, κάτι σαν να λες «εβραιομασόνος». Αξίζει επομένως να τονιστεί η σημασία της διοργάνωσης από το Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, στα τέλη Μαρτίου, τριήμερου συνεδρίου για τα 500 χρόνια της Μεταρρύθμισης, σε συνεργασία με ξένες προτεσταντικές και καθολικές θεολογικές σχολές, υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ας μου επιτραπεί, με την ευκαιρία, να προσθέσω ότι και το τακτικό ετήσιο συνέδριο του Αρτου Ζωής θα είναι φέτος αφιερωμένο στον Λούθηρο και στη μεγάλη τομή που δημιούργησε.
Η Μεταρρύθμιση επηρέασε συνολικά τη χριστιανική συνείδηση. Από τις πολλές αλλαγές που προκάλεσε θα διάλεγα να σημειώσω εδώ, μόνο τρεις: α) Ανέδειξε τη σημασία της Βίβλου, για τη ζωή και τη σκέψη των ανθρώπων, β) πρόβαλε και τόνισε τον προσωπικό χαρακτήρα της πίστης και της σχέσης με τον Θεό, γ) αποϊεροποίησε τον εκκλησιαστικό θεσμό, τη θεσμική, ορατή Εκκλησία. Και οι τρεις, εννοείται, θετικές. Επιπλέον, έξω από τα όρια της χριστιανικής εμπειρίας, ο προτεσταντισμός έφερε οριστικά στον πνευματικό ορίζοντά μας την ίδια την ιδέα της μεταρρύθμισης, που βρίσκεται και σήμερα στο επίκεντρο των πολιτικών συζητήσεων, όχι ως εκδοχή ενός κυνικού πραγματισμού, που αλλάζει λίγο την επιφάνεια των πραγμάτων, για να μένουν όλα ίδια τελικά, αλλά ως μια διηνεκή διαδικασία μετασχηματισμού, που προϋποθέτει την πεποίθηση ότι στη ζωή και στα έργα των ανθρώπων δεν υπάρχει τίποτε αμετάβλητα ιερό.
Ο προτεσταντισμός έφερε οριστικά στον πνευματικό ορίζοντά μας την ίδια την ιδέα της μεταρρύθμισης, που βρίσκεται και σήμερα στο επίκεντρο των πολιτικών συζητήσεων ως μια διηνεκής διαδικασία μετασχηματισμού.