Ο Φάουστ και ο Καθένας μας
Ολοι έχουμε κάνει επικίνδυνη συμφωνία με τον Διάβολο, σαν τον Φάουστ. Η τεχνολογία, τα έξυπνα τηλέφωνα και άλλα αγαθά που μας προσφέρουν όλη τη γνώση της ανθρωπότητας, αστείρευτη ψυχαγωγία και ένα σύμπαν από σκουπίδια, μέρα-νύχτα, έχουν υψηλότατο τίμημα: την προσωπική μας ζωή. Ο Φάουστ πούλησε την ψυχή του για να μάθει τα μυστικά της μαγείας· εμείς παραδιδόμαστε σε αγνώστους χωρίς να καταλαβαίνουμε γιατί, χωρίς ουσιαστικό αντάλλαγμα. Οι αποκαλύψεις της τελευταίας εβδομάδας, ότι μυστικές υπηρεσίες μπορούν να παρακολουθούν τις κινήσεις μας όχι μόνο μέσω των υπερυπολογιστών που είναι πλέον τα τηλέφωνά μας –αυτό το γνωρίζαμε ήδη– αλλά και μέσω συσκευών smart τηλεόρασης την ώρα που πιστεύουμε ότι είναι σβηστές, αποδεικνύουν ότι βρισκόμαστε στον απελπιστικό κόσμο που περιέγραψε ο Τζορτζ Οργουελ στο «1984».
Και όμως, δεν φαίνεται να ανησυχούμε. «Ηρθε το τέλος του κόσμου που γνωρίζαμε και εγώ αισθάνομαι καλά», όπως λέει το τραγούδι των R.E.M. Ασφαλώς η σκέψη ότι κάποιοι μπορούν να μας παρακολουθούν συνεχώς δεν μπορεί να μας αφήνει αδιάφορους, αλλά ζούμε σαν να έχουμε ηττηθεί ήδη, σαν να μην έχουμε καμία επιλογή από το να αποδεχθούμε ότι για να παρακολουθούμε και το τελευταίο Tweet με νέα του «Survivor» ή για να χαιρόμαστε σε ολοζώντανα χρώματα την τελευταία τηλεοπτική σειρά, η κάθε μας κίνηση θα είναι ψηφίδα σε ένα σύμπαν παρακολουθήσεων. Οι κινήσεις μας, οι προτιμήσεις μας, οι αγορές μας, τα σχόλιά μας στο Διαδίκτυο συνδέονται μεταξύ τους για να σχηματίσουν μια εικόνα τού ποιοι είμαστε και πώς δρούμε. Δεν χρειάζεται να είμαστε αντικείμενα πολιτικής πλεκτάνης – και στην πιο αθώα εκδοχή, γινόμαστε εμπορεύσιμο προϊόν. Τα στοιχεία από την παρακολούθησή μας πωλούνται σε εταιρείες που επιχειρούν να προβλέψουν τις κινήσεις, τις αγορές και τις ψήφους μας.
Πριν από δύο χρόνια, τον Ιανουάριο του 2015, δημοσιεύθηκε μια μελέτη ερευνητών των Πανεπιστημίων του Cambridge και Stanford, οι οποίοι παρακολούθησαν ανθρώπους που είχαν απαντήσει σε ένα ερωτηματολόγιο με 100 ερωτήσεις σχετικές με την προσωπικότητά τους. Μετά, οι ερευνητές συνέλεξαν και ανέλυσαν τα like με τα οποία οι άνθρωποι αυτοί σχολίαζαν αναρτήσεις στο Facebook και έβγαλαν το εξής συμπέρασμα: με μόνο 10 like, το πρόγραμμα μπορούσε να συμπεραίνει την προσωπικότητα ενός ανθρώπου καλύτερα απ’ ό,τι τη γνώριζαν συνεργάτες του στη δουλειά· με 150 like, τον γνώριζε καλύτερα απ’ ό,τι μέλη της οικογένειάς του· με 300, τον γνώριζε καλύτερα απ’ ό,τι η σύζυγός του. Η μελέτη αυτή βρίσκεται στην καρδιά σημαντικής εξέλιξης των τελευταίων χρόνων – η κατασκευή «ψυχογραφικών» στοιχείων ατόμων, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μάρκετινγκ ή για να προβλέψουν τη συμπεριφορά τους. Μια εταιρεία που χρησιμοποιεί τέτοια στοιχεία, η Cambridge Analytica, φέρεται να παρείχε συμβουλές στην εκστρατεία υπέρ του Brexit και στον προεκλογικό αγώνα του Ντόναλντ Τραμπ. Δεν είναι σίγουρο ότι η στήριξη αυτή ήταν καθοριστική για το αποτέλεσμα, αλλά, εάν πιστέψουμε την ίδια την εταιρεία, βρισκόμαστε στην αρχή σοβαρών εξελίξεων. Η ιστοσελίδα της ισχυρίζεται: «Συλλέγουμε έως 5.000 στοιχεία για περισσότερους από 220 εκατ. Αμερικανούς και χρησιμοποιούμε πάνω από 100 μεταβλητά στοιχεία για να σχηματίζουμε ομάδες και να προβλέπουμε τη συμπεριφορά ανθρώπων που ομονοούν». Οσο βελτιώνονται τα μοντέλα και οι αλγόριθμοι, όσο συλλέγονται συνεχώς στοιχεία, τόσο θα επηρεάζονται οι κινήσεις και οι προτιμήσεις των πολιτών.
Η συλλογή στοιχείων για τις κινήσεις της μάζας –«big data»– συμπληρώνεται πλέον από την εστίαση πάνω στον καθένα. Και πριν από τις τελευταίες αποκαλύψεις για τις ικανότητες της CIA να εισβάλλει στα τηλέφωνά μας, στις τηλεοράσεις και σε διάφορα gadgets, τον Φεβρουάριο οι εποπτικές αρχές στις ΗΠΑ επέβαλαν πρόστιμο 2,2 εκατ. δολαρίων σε εταιρεία που παράγει smart τηλεοράσεις (η Vizio) επειδή οι συσκευές παρακολουθούσαν (κρυφά) τους θεατές για να καταγράψουν τι έκαναν καθώς βρίσκονταν μπροστά στη συσκευή – εάν παρακολουθούσαν το πρόγραμμα ή έκαναν κάτι άλλο. Τέτοια στοιχεία είναι χρυσός για διαφημιστικές εταιρείες και για μάρκετινγκ, και είναι σίγουρο ότι οι εισβολές στον ιδιωτικό μας χώρο θα πολλαπλασιάζονται συνεχώς. Την ίδια ώρα, μεγαθήρια του Διαδικτύου – όπως Facebook και Google– αποτελούν οικοσυστήματα που δεν μπορούμε να αποφύγουμε εάν θέλουμε να συμμετέχουμε στη σημερινή οικονομία και κοινωνία. Με την αθρόα και εν πολλοίς ανεξέλεγκτη συλλογή στοιχείων για τον καθένα μας, όμως, βρισκόμαστε ένα βήμα πριν από έναν κόσμο όπου θα καθοδηγούνται οι επιλογές μας και θα ελέγχονται οι πράξεις μας. Και δεν γνωρίζουμε πώς να προστατευθούμε.