Των Ελλήνων οι ταυτότητες
Ηεθνική ταυτότητα, μέχρι πρότινος, δεν συμμετείχε στην ευρωπαϊκή πολιτική. Η επίκληση της οποιασδήποτε ταυτότητας, εθνικής, πολιτισμικής, φυλετικής ή ακόμη και γλωσσικής, χείμαζε στο υποσυνείδητο μιας Ευρώπης που είχε ανακηρύξει την «ετερότητα», τη λατρεία του διαφορετικού σε θρησκεία. Ηταν δύσκολο να μιλήσεις ακόμη και για «ευρωπαϊκή» ταυτότητα. Αμέσως σε τοποθετούσαν στον χορό των συντηρητικών που οι εμμονές τους δεν τους αφήνουν να αντιληφθούν το «καινούργιο» που έρχεται. Ποιο ήταν αυτό; Ηταν η συγκρότηση μιας κοινωνίας που δέχεται τους πάντες και τα πάντα, εκεί όπου όλοι έχουν δικαίωμα να παίξουν.
Ενα δημοκρατικό οξύμωρο. Και μάλλον ανιστόρητο. Το δημοκρατικό καθεστώς, για να συγκροτηθεί, απαιτούσε τον αυστηρό ορισμό της έννοιας του πολίτη. Ο Περικλής, διευρύνοντας ακόμη περισσότερο τις εξουσίες του δήμου, συνεχίζοντας τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη, έθεσε ακόμη αυστηρότερους όρους για την κατάκτηση του δικαιώματος του πολίτη. Ορισε πως Αθηναίος πολίτης είναι μόνον όποιος έχει και τους δύο γονείς Αθηναίους. Ας θυμηθούμε ότι στο σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος το 2005 κόπηκαν και ο Θουκυδίδης και ο χριστιανισμός. Η Ευρώπη αρνήθηκε τις ελληνορωμαϊκές και χριστιανικές της καταβολές για χάρη της καλπάζουσας πολυπολιτισμικότητας. Οπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, η απώθηση, ακόμη και με την ψυχαναλυτική σημασία του όρου, εμπόδισε την πολιτική ενοποίησή της, τη μετάφραση δηλαδή σε πολιτική του κοινού πολιτισμού. Εμειναν η γραφειοκρατία και το νόμισμα.
Το 2017 οι εθνικές ταυτότητες των ευρωπαϊκών χωρών έχουν επιστρέψει στο κέντρο της πολιτικής. Ακόμη και ο Μακρόν, ο κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος της φιλελεύθερης προοδευτικής Γαλλίας, αυτός που τις προάλλες δήλωσε στο Αλγέρι ότι η αποικιοκρατία οδήγησε σε «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας», αναγκάστηκε σε ραδιοφωνική του συνέντευξη να περάσει εξετάσεις γαλλικής ταυτότητας. Μίλησε για τη Γαλλία που ξεκινάει από τον Κλοβίς, περνάει από την Ι ωάννα της Λωρραίνης, τον Ερρίκο Δ΄, τον Λουδοβίκο ΙΔ΄, τον Ναπολέοντα και φτάνει ώς τον Ντε Γκωλ. Τι πολιτική σχέση έχει ο Μακρόν με τον Ντε Γκωλ; Μα είναι και οι δύο Γάλλοι. Βέβαια μετά τα μάζεψε κάπως, εξηγώντας ότι δεν μιλάει για ταυτότητα αλλά για «εθνική ένταξη», είναι όμως προφανές ότι αναγκάστηκε να παρέμβει σε μια συζήτηση που δεν αφορά πλέον μόνον τους εθνικιστές του Εθνικού Μετώπου ή την παραδοσιακή Δεξιά. Και δεν περιορίζεται στον φόβο του «Πολωνού υδραυλικού» που θα ρίξει τα μεροκάματα. Αφορά και τον πρώην βιομηχανικό εργάτη του Βορρά που ψήφιζε Κ.Κ. και τώρα ψηφίζει Λεπέν, όπως και τον αγρότη ή το στέλεχος της μικρομεσαίας επιχείρησης που προσπαθεί να επιβιώσει στο καθεστώς της παγκοσμιοποίησης. Ο Μακρόν έφτασε να υπερασπιστεί τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών στη μέση εκπαίδευση. Τις προάλλες η «Μοντ» είχε αφιερώσει μια ολόκληρη σελίδα σε ένα καινούργιο κοινωνικό φαινόμενο: νέοι Γάλλοι μεταναστεύουν από την πατρίδα τους στην Πολωνία διότι δεν αντέχουν την πολυ-πολιτισμικότητα.
Για να προλάβω τους καλοθελητές, πάντα πρόθυμους να διαστρεβλώσουν ό,τι δεν καταλαβαίνουν. Δεν μιλάω για τον εθνικισμό που στηρίζεται στο «αίμα», στη «γη» και «άλλα παρόμοια που δεν εμπνέουν», όπως έγραψε ο Εγγονόπουλος στον «Μπολιβάρ» του. Αναφέρομαι στα στοιχεία αυτά που προσδιορίζουν το αίσθημα της εθνικής κοινότητας. Αυτό το αίσθημα που επέτρεψε στους Αθηναίους του πέμπτου αιώνα να παραμείνουν Αθηναίοι, και στην πόλη να παραμείνει πόλη, ακόμη κι όταν εγκατέλειψαν την επικράτεια εξαιτίας του Ξέρξη και μπήκαν στα πλοία στέλνοντας τα γυναικόπαιδα στην Πελοπόννησο. Ο Λεβί Στρος τα προσδιόρισε με την ακρίβεια του ανθρωπολόγου: είναι τα ήθη, οι θρησκευτικές παραδόσεις και η γλώσσα.
Είναι εντυπωσιακό πώς το ζήτημα της δικής μας ταυτότητας παραμένει εν υπνώσει. Εχουμε επιτρέψει στη Χρυσή Αυγή να το κακοποιεί συστηματικά, σε διάφορους καμποτίνους να παίζουν τα στρατιωτάκια όποτε τους προκύψει, και σε ορισμένους ιεράρχες οι οποίοι, με τις ρητορικές τους ακρότητες καταπο-
Ποια ιδέα για την ελληνική ταυτότητα καλλιεργείται στην εκπαίδευση; Για την Ιστορία, για τη γλώσσα; Οι «έμφυλες» ταυτότητες μας μάραναν.
νούν τον σεβασμό, ακόμη και όσων δεν πιστεύουν, απέναντι στις θρησκευτικές παραδόσεις. Ισως επειδή εν τη αφελεία μας νομίζουμε ότι το έχουμε λύσει καταφεύγοντας στις αιώνιες ταυτολογίες που μας βοηθούν να μη σκεφτούμε. Ελληνες είναι οι Ελληνες. Και ποιοι είναι οι Ελληνες; Μα οι Ελληνες. Ποια ιδέα για την ελληνική ταυτότητα καλλιεργείται στην εκπαίδευση; Για την Ιστορία, για τη γλώσσα; Οι «έμφυλες» ταυτότητες μας μάραναν.
Για τον λαϊκισμό της Αριστεράς το ζήτημα δεν τίθεται. Δεν υπάρχει έθνος. Υπάρχει λαός. Λαός στην Ελλάδα, λαός και στο Αφγανιστάν. Την ευθύνη για την επαναφορά του ζητήματος στην πολιτική ζωή τη φέρουν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις του δημοκρατικού τόξου. Αυτές που δεν είχαν τη δυνατότητα ή το θάρρος να εξηγήσουν γιατί εμείς, ως Ελληνες, είμαστε μέρος της Ευρώπης. Και μετέτρεψαν τη σχέση μας με την Ευρώπη, με τη συνενοχή της εννοείται, σε ζήτημα απλής λογιστικής. Αυτές που οφείλουν τώρα να εξηγήσουν ότι η έννοια του έθνους, έτσι όπως αναδύεται από τις στάχτες της μετά την κοινή ευρωπαϊκή εμπειρία, δεν είναι ίδια με την έννοια του έθνους που προϋπήρχε της κοινής εμπειρίας. Για τον λαϊκισμό η αντίληψη περί εθνικής ταυτότητας είναι συνώνυμη του αντιευρωπαϊσμού. Υπάρχει όμως και ένας ευρωσκεπτικισμός που μπορεί να αποβεί γόνιμος.
Ως Ελληνες μπήκαμε στην Ευρώπη. Αν όμως βγούμε, δεν ξέρω τι θα απομείνει απ’ αυτήν την ταυτότητα που μας επέτρεψε να συμμετάσχουμε στο πείραμα. Εχουμε τουλάχιστον δύο ταυτότητες. Αν χάσουμε τη μία, τι θα απογίνει η άλλη;