Θαρραλέο και ανοικτό πνεύμα
Η συνολική αποτίμηση του έργου του Θεοτοκά, λόγω της τεράστιας ποικιλομορφίας του, είναι αδύνατη. Αν μπορεί να ειπωθεί κάτι για τον Θεοτοκά αυτό έχει να κάνει με την εν γένει στάση του προς τα πολιτικά και πνευματικά ζητήματα με τα οποία καταπιάστηκε. Αυτό που τον διέκρινε και έδινε στο έργο του ξεχωριστό χαρακτήρα ήταν η συνεχής και κριτική του στάση προς τα πάντα, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του εαυτού του. Αυτή η, σχεδόν «εμπειριστική», κριτική του προσέγγιση στα πράγματα και η συνεχής διαλεκτική σχέση με τα κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα της κάθε εποχής απέτρεψαν τη δημιουργία μιας συνεκτικής φιλοσοφικής πρότασης με αξιώσεις συνολικού ερμηνευτικού χαρακτήρα. Αυτό, ίσως, ήταν και κάτι που δεν τον ενδιέφερε πραγματικά. Κύριος στόχος του ήταν η ερμηνεία συγκεκριμένων, ενίοτε συγκυριακών, ζητημάτων και η προσπάθεια άρθρωσης συγκροτημένων προτάσεων, υπό την αίρεση, πάντα, της δικής του κριτικής ματιάς.
Παραδοχή σφαλμάτων
Και ο ίδιος ο πνευματικός βίος του ανθρώπου κατέτεινε προς αυτό: σε πολλές περιπτώσεις ο Θεοτοκάς αναίρεσε δημόσια παρελθούσες αντιλήψεις του παραδεχόμενος προσωπικά του σφάλματα. Υπό αυτό το πρίσμα, μπορεί να ιδωθεί και η σχέση του με την Ορθοδοξία, η οποία κινήθηκε, αρχικά, στο πλαίσιο της αδιαφορίας τη δεκαετία του 1930, για να φθάσει από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 όχι μόνο στην πλήρη αποδοχή της αλλά και στην τοποθέτηση του ορθόδοξου χριστιανισμού στον πυρήνα του προσωπικού του στοχασμού. Γι’ αυτό και, πέρα από την τεράστιας σημασίας παραγωγή που άφησε πίσω του ο Θεοτοκάς σε επιμέρους τομείς (ιδιαίτερα το ιδεολογικοπολιτικό του πρόταγμα εμφανίζεται στη σημερινή εποχή πιο σύγχρονο από ποτέ), η κύρια παρακαταθήκη του βασίζεται στην ηθική του στάση απέναντι στον στοχασμό που λίγοι πνευματικοί άνθρωποι κράτησαν στον ελληνικό χώρο: την αδιάλειπτη, κριτική και θαρραλέα σκέψη, που φθάνει στα όρια της αυτοκριτικής και προσωπικής αμφισβήτησης ως αυταξία για τη βελτίωση της πνευματικής ζωής ενός τόπου.
* Ο κ. Λυκούργος Κουρκουβέλας ανήκει στο συνεργαζόμενο εκπαιδευτικό προσωπικό του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.