Οταν οι αριθμοί έγιναν άνθρωποι
«Υπουργείον Κοιν. Πρόνοιας. Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Ιδρύθη εν έτει 1957 υπουργούντος Ιωάννου Ψαρρέα». Στις επόμενες σελίδες, φωτογραφίες «εποχής» τροφίμων. Αδυνατώ να τις περιγράψω. Αλλωστε «βολεύει πολλούς να συνδέουν και να ταυτίζουν τη Λέρο με τις φωτογραφίες που εντυπωσιάζουν ή τρομάζουν· ήταν όχι ένας τόπος αλλά ένας τρόπος που επιβλήθηκε και εφαρμόστηκε, δηλαδή αυτός της κυρίαρχης ψυχιατρικής». Για εμάς τους αδαείς, μέσα από τις σελίδες συντίθεται παράλληλα το πορτρέτο μιας Ελλάδας που αναπτυσσόταν, στόλιζε τη βιτρίνα της, έχοντας να κρύψει πολλά.
Η «Λέρος» ήταν μία αιχμηρή ψηφίδα αυτού του σκηνικού. Αυτό πραγματεύεται το βιβλίο, με αναφορές στον κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό ιστό· από τον «συνωστισμό» ασθενών τα πρώτα χρόνια έως τις –μετά πολλών εμποδίων– προσπάθειες αποϊδρυματοποίησης, τις τελευταίες δεκαετίες. Η «υπόθεση Λέρος» έσκασε όταν δημοσιοποιήθηκε διεθνώς, με πηχυαίους τίτλους και φωτογραφικό υλικό, η φρίκη στο «περίπτερο 16», ψιθυριστά γνωστό ως περίπτερο των «γυμνών» ή «χεζάδικο».
Το «16» λειτούργησε το 1985, σ’ ένα κτίριο εγκαταλειμμένο, κληρονομιά της ιταλικής κατοχής. Η προηγούμενη χρήση του είχε τερματιστεί το 1971 όταν στέγαζε πολιτικούς κρατούμενους (Στρατόπεδο Λακκίου). Η παρέμβαση στο Ψυχιατρείο Λέρου, στη βάση κοινοτικού «ΕΟΚικού» προ- γράμματος αποϊδρυματοποίησης, ξεκίνησε στις αρχές του 1991. Τα κεφάλαια αυτής της προσπάθειας καταγράφονται διεξοδικά στο βιβλίο.
Σημειώνεται εμφατικά: Η πρόταση για μια μακράς διάρκειας παρέμβαση για τον ριζικό μετασχηματισμό είχε κατατεθεί τον Μάιο του ’90, με όχημα τις αναδυόμενες τότε ΜΚΟ της ψυχικής υγείας οι οποίες, σε μία επιχείρηση «συμμαχίας των προθύμων», συστρατεύθηκαν σ’ ένα εγχείρημα που μοναδικό στόχο είχε την επιλογή κάποιων εγκλείστων για μεταφορά σε οικοτροφεία στην ηπειρωτική Ελλάδα· σκοπός, η εκτόνωση του διεθνούς θορύβου περί το «σκάνδαλο της Λέρου». Νωρίτερα: Η επιλογή της Λέρου για ίδρυση «αποικίας» έγινε, μεταξύ άλλων, γιατί οι πολιτικοί που συνδέονταν με την περιοχή επεδίωκαν να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας και οικονομική ανάπτυξη για το εκλογικό τους σώμα μέσω δραστηριοτήτων του Δημοσίου. Φθηνή λύση, αφού το νησί διέθετε έτοιμες κτιριακές εγκαταστάσεις. Τους στρατώνες, «ακατάλληλους ακόμα και για ζώα».
«…. Δεν χρειάστηκαν παρά οι υπογραφές υπεύθυνων ψυχιάτρων- θεραπόντων στα διάφορα ψυχιατρεία της χώρας και το στρίμωγμα εκατοντάδων κάθε φορά, ανίδεων έγκλειστων σε αρματαγωγά του πολεμικού ναυτικού, μ’ έναν αριθμό πάνω στο στήθος –που ανταποκρινόταν σ’ ένα όνομα πάνω σε χαρτί– και το ξεφόρτωμα σε μια Λέρο αμήχανη για το τι επρόκειτο να ακολουθήσει όσον αφορά την εξάρτηση από το ίδρυμα που έμελλε να πάρει γιγαντιαίες διαστάσεις». Το καλοκαίρι του 1989 γυρίζεται ένα φιλμ για το βρετανικό Channel 4 του ΒΒC όπου διεκτραγωδείται η κατάσταση και ακολουθούν τα δημοσιεύματα στο Spiegel και στον Observer. Καθώς το πρόβλημα εμφανίζεται ως χωρίς προηγούμενο διεθνές σκάνδαλο, μπαίνει στα σκαριά σχέδιο συνεργασίας ομάδων επιστημόνων, Ελλήνων και από διάφορες χώρες της Ευρώπης. Στο επίκεντρο, η αντιμετώπιση της Λέρου ως μιας υπόθεσης που αφορά την ιδρυματική ψυχιατρική κάθε χώρας. Στην προηγηθείσα γενική σύγχυση, υπήρξε, μεταξύ πολλών άλλων, και δήλωση υφυπουργού ότι το πρόβλημα θα το λύσει ο «καλός Θεούλης». Οι προσπάθειες χρόνων, αυτών που πίστεψαν ότι το αδύνατο είναι δυνατό, απέδωσαν καρπούς. Αυτή η επίπονη δολιχοδρομία εξιστορείται αναλυτικά, κεντρίζοντας τον μη ειδικό αναγνώστη, και αποτυπώνεται σε άλλες φωτογραφίες όπου πρωταγωνιστούν πρώην τρόφιμοι να φτιάχνουν το καφεδάκι τους, να φροντίζουν κήπους, να προβάρουν θεατρικές παραστάσεις, να κάνουν νοικοκυριό σε εξωνοσοκομειακά διαμερίσματα. Ως οντότητες πλέον, όχι αριθμοί.
Δύο λόγια για τον συγγραφέα: ο Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου γεννήθηκε στην Αθήνα (1947), σπούδασε ιατρική στο ΕΚΠΑ και ως ψυχίατρος από το 1982 ήρθε σε επαφή με το κίνημα της εναλλακτικής ψυχιατρικής εμπνευσμένο από τον Ιταλό Franco Basaglia. Εργάστηκε στο Δρομοκαΐτειο, στο Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου και στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής. Ανέδειξε πρωτοβουλίες για μεθόδους και προγράμματα ριζικής αποδόμησης και υπέρβασης των ιδρυματικών πρακτικών στην κατεύθυνση της αποϊδρυματοποίησης.
Λέρος: από τον «συνωστισμό» ασθενών τα πρώτα χρόνια έως τις –μετά πολλών εμποδίων– προσπάθειες αποϊδρυματοποίησης, τις τελευταίες δεκαετίες.