Αισιόδοξος ή απαισιόδοξος;

Είχαπρόσφατα μια δημόσια συζήτηση με τον Στάθη Καλύβα, με αφορμή τα βιβλία μας, όπου η συντονίστρια με το ξεκίνημα με έφερε αντιμέτωπο με μια βαριά κατηγορία: «Τα κείμενα του Στάθη είναι αισιόδοξα. Ενώ τα δικά σου αποπνέουν απαισιοδοξία».

Αυτό με ξάφνιασε λίγο, γιατί θεωρούμαι από τους πιο αισιόδοξους μεταξύ των φίλων μου – αλλά αυτό ίσως λέει περισσότερα για τους φίλους μου. Ημουν βέβαιος ότι από το 2010 καταβάλλω κάθε προσπάθεια να αναδεικνύω τη φωτεινότερη όψη των πραγμάτων – με ορισμένες ομολογημένες αποτυχίες...

Ομως, τι είναι τελικά αυτό που κάνει τη διαφορά μεταξύ αισιοδοξίας και απαισιοδοξίας; Νομίζω ότι σε μεγάλο βαθμό είναι ζήτημα εστίασης και πλαισίου αναφοράς. Η εστίαση στην οικονομία είναι από μόνη της παράγοντας μελαγχολίας. Αλλωστε τα οικονομικά έχουν κάνει καριέρα ως η απαισιόδοξη επιστήμη (the dismal science).

Από την άλλη πλευρά, η εστίαση στην Ιστορία γεννά αισιοδοξία. Από γενέσεώς του το ελληνικό κράτος πέρασε θύελλες, κύκλους καταστροφών, που ακολουθούνταν από κύκλους δημιουργικής ανασυγκρότησης (οι «Καταστροφές και θρίαμβοι» του Καλύβα, οι «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά χρεοκοπίες» του Δερτιλή). Για ένα έθνος που όχι μόνο δεν αποτέλεσε αιώνιο θύμα των μεγάλων δυνάμεων (όπως το εγχώριο αφήγημα της κακομοιριάς αρέσκεται να παρουσιάζει) αλλά αντίθετα κατά κανόνα ευνοήθηκε από τις μεγάλες δυνάμεις – ιδίως όποτε διορατικοί ηγέτες κατάφερναν να ευθυγραμμίζουν τις εθνικές μας επιδιώξεις με τα συμφέροντα των συμμάχων. Οπως συνόψισε ο Κώστας Κωστής στο δικό του βιβλίο για «τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας».

Δεδομένης της Ιστορίας λοιπόν, είναι αδύνατο να παραγνωρίζεις ότι ακόμα και σε αυτή την κρίση, η κάποτε ξυπόλυτη Ελλάδα παραμένει μεταξύ των 45 πλουσιότερων χωρών του πλανήτη. Ακόμα και σήμερα, ορισμένες χώρες της Ευρωζώνης που μας δανείζουν έχουν χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα από εμάς.

Από πού εμφορείται η απαισιοδοξία; Κατ’ αρχάς από το παρόν. Τα δύο επι- πλέον χρόνια περιττής ύφεσης που συσσώρευσαν οι τυχοδιωκτισμοί του 2015 έχουν εξαντλήσει ό,τι απέμενε από τις παραγωγικές δυνάμεις του τόπου. Η ανεργία θα χρειαστεί πάνω από μια δεκαετία για να επανέλθει σε κανονικά επίπεδα. Σχεδόν 400.000 δημιουργικοί Ελληνες έχουν μεταναστεύσει στο εξωτερικό.

Αντίθετα από ό,τι συνέβη στο ιστορικό παρελθόν, μια νέα μακροπερίοδος ανάπτυξης θα είναι δυσχερέστερο να επιτευχθεί. Οι κύκλοι μακράς ανάκαμ- ψης του παρελθόντος στηρίχθηκαν σε κοινωνία δημογραφικού δυναμισμού – τώρα ο πληθυσμός της χώρας συρρικνώνεται ραγδαία. Το μεταπολεμικό οικονομικό θαύμα της Ελλάδας προέκυψε από ταχύρρυθμη ανάπτυξη μιας υπανάπτυκτης νεαρής οικονομίας που εκβιομηχανιζόταν. Πλέον η Ελλάδα είναι μια γηράσκουσα, υπερχρεωμένη οικονομία μέσου εισοδήματος, με βαρύτατο κόστος μελλοντικών συντάξεων και χαμηλό μακροπρόθεσμο δυνητικό ρυθμό ανάπτυξης. Σε μια Ευρώπη που δεν διέρχεται την ακμή της μεγέθυνσης και ενοποίησης, αλλά μια περίοδο αργόσυρτης αποδυνάμωσης. Τέλος, αντί για την πορεία εκδημοκρατισμού του παρελθόντος, η Ελλάδα είναι ήδη μια ώριμη δημοκρατία, με σοβαρά προβλήματα μέσης ηλικίας.

Από πού μπορεί να αντληθεί η αισιοδοξία; Πρώτον, η οικονομία εξάλειψε τα βαριά ελλείμματα που είχαν οδηγήσει στην κρίση. Είναι φθηνότερη και ελκυστικότερη για επενδύσεις. Δεύτερον, τα μνημόνια αφήνουν πίσω μια σημαντική κληρονομιά θετικών μεταρρυθμίσεων, που θα φανούν όταν η οικονομία περάσει στην ανάκαμψη. Το γνωστό αξίωμα ότι «καμία σημαντική μεταρρύθμιση δεν έγινε από το 2010» είναι ένα από τα μεγαλύτερα ψεύδη της «μνημονιακής» εποχής. Τρίτον, παραμένουμε ένα από τα «καλύτερα οικόπεδα», με ανεκτίμητους πόρους. Με σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα σε διάφορους οικονομικούς κλάδους, που δεν έχουμε ακόμη επαρκώς εκμεταλλευθεί (από τη φιλοξενία και τη διατροφική βιομηχανία μέχρι τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την εφοδιαστική αλυσίδα). Τέταρτον, ανθρώπινο δυναμικό υψηλής ποιότητας λόγω της μακρόχρονης επένδυσης της ελληνικής οικογένειας στην εκπαίδευση – αρκεί να ενισχυθεί η απόκτηση δεξιοτήτων και η σύνδεση με την αγορά. Πέμπτον, τα νέα δίκτυα των Ελλήνων του εξωτερικού αποτελούν πηγή διαρκούς εξωστρέφειας και διεθνοποίησης της χώρας.

Εχουμε όμως ένα κακό πολιτικό σύστημα. Ναι, αλλά κι εκεί ας μην υπερβάλλουμε. Οι ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ έχουν εγκαταλείψει τις ακραίες εξαλλοσύνες του παρελθόντος (που τόσο ζημίωσαν τη χώρα). Η αξιωματική αντιπολίτευση έχει έναν αρχηγό που μιλάει για μεταρρυθμίσεις και τις εννοεί. Και η Βουλή έχει συντριπτική πλειοψηφία φιλοευρωπαϊκών δυνάμεων. Και στις καλύτερες των οικογενειών, οι ΗΠΑ κυβερνώνται από έναν ανεκδιήγητο λαϊκιστή, η Βρετανία οδεύει στη χειρότερη αυτοχειρία της πρόσφατης ιστορίας της, η αντιπολίτευση στην Ιταλία αποτελείται από αντιευρωπαϊστές και δημαγωγούς, και στη Γαλλία μια ακροδεξιά υποψήφια βρίσκεται μια ανάσα από την προεδρία. Συγκριτικά, δεν είμαστε τόσο χάλια όσο νομίζουμε...

Αλλά και όταν η επιστράτευση αισιοδοξίας εξαντληθεί, η απαισιοδοξία τελικά μπορεί να είναι χρήσιμη. Συχνά σε βοηθά να παραμένεις σε εγρήγορση και να ετοιμάζεσαι. Οι απαισιόδοξοι Εβραίοι της δεκαετίας του ’30 κατέληξαν στη Νέα Υόρκη, οι αισιόδοξοι στο Αουσβιτς...

Το γνωστό αξίωμα ότι «καμία σημαντική μεταρρύθμιση δεν έγινε από το 2010» είναι ένα από τα μεγαλύτερα ψεύδη της «μνημονιακής» εποχής.