Οι κληρονόμοι του πολιτισμού
ΟΑντρέ Μαλρό έλεγε πως τον πολιτισμό δεν τον κληρονομείς. Τον πολιτισμό τον κατακτάς. Τον πολιτισμό τον κατακτάς μέσω των έργων σου. Είναι η μεγαλύτερη παγίδα που έστησε η σύγχρονη Ελλάδα στον εαυτό της. Επειδή είδε το φως της Ιστορίας μέσα στα ερείπια του κλασικού πολιτισμού και επειδή η γλώσσα που μιλάει είναι παιδί των αρχαίων ελληνικών, θεώρησε πως είναι ο μόνος νόμιμος κληρονόμος της ελληνικής αρχαιότητας. Πολλά έχουν γραφτεί για την ψυχική δυσπλασία που δημιούργησε το αίσθημα του κληρονόμου στη συλλογική μας συνείδηση. Το σύνδρομο είχε καταστροφικά αποτελέσματα, ορατά διά γυμνού οφθαλμού, κυρίως στην εκπαίδευση. Η αδυναμία να διδαχθούν η ελληνική γλώσσα και η ελληνική σκέψη με δημιουργικό τρόπο δεν έχει ακόμη ξεπερασθεί μετά δύο αιώνες ύπαρξης του ελληνικού κράτους. Δεν είναι τυχαίο πως τον 19ο και τον 20ό αιώνα ελάχιστοι Ελληνες μελετητές έχουν βρει τη θέση τους σε ένα ευρωπαϊκό στερέωμα που δεν έπαψε να παράγει σκέψη για την κλασική αρχαιότητα. Δεν είναι τυχαίο επίσης πως η Ελλάδα δεν μπόρεσε να οργανώσει ένα πανεπιστήμιο διεθνούς κύρους, ειδικευμένο στις κλασικές σπουδές.
Είμαστε κληρονόμοι του λαού που επινόησε τη δημοκρατία, άρα είμαστε δημοκράτες βρέξει-χιονίσει. Ο Φειδίας μιλούσε ελληνικά, όπως ο κ. Γιάννης ο περιπτεράς, άρα τα έργα του ανήκουν στο κράτος του οποίου ο κ. Γιάννης είναι πολίτης. Το σύνδρομο του κληρονόμου μάς απαλλάσσει από κάθε υποχρέωση μελέτης, έρευνας, ακόμη και γνώσης αυτού που υπήρξε η ελληνική αρχαιότητα. Και το σύνδρομο του κληρονόμου, κάτι σαν τίτλος ιδιοκτησίας, επηρεάζει ακόμη και τομείς όπως η αρχαιολογία. Πόσοι αρχαιολόγοι δεν κρατούν για χρόνια κρυμμένους θησαυρούς στις αποθήκες των ανασκαφών διότι πρέπει να περιμένουμε, για να τους δούμε, να τους δημοσιεύσουν οι ίδιοι, με την υπογραφή τους. Τους στερούν, λες και τους ανήκουν, από άλλους μελετητές και από το κοινό. Λεπτομέρεια, πλην όμως χαρακτηριστική της νοοτροπίας, η απαγόρευση φωτογράφισης σε μουσεία έργων που δεν έχουν ακόμη δημοσιευθεί αλλά εκτίθενται. Συμπεριφορά φυλής που πιστεύει ότι μια φωτογραφία μπορεί να κλέψει την ψυχή σου.
Το σύνδρομο επηρεάζει ακόμη και τα έργα της σύγχρονης ελληνικής δημιουργίας. Από την εμπειρία των χρόνων που εργάστηκα στον χώρο των εκδόσεων, μου έχει μείνει ο τρόμος του κληρονόμου ο οποίος κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα του συγγραφέα και είτε φοβάται να τα εκχωρήσει είτε τα κρατάει ζηλότυπα, σαν να είναι κι αυτά μέρος της οικοσκευής που του άφησε ο πατέρας ή η μάνα του. Το πρώτο θύμα αυτής της συμπεριφοράς είναι το ίδιο το έργο το οποίο υποτίθεται προσπαθούν να προστατεύσουν. Προ ετών οι κληρονόμοι της Ελένης Καζαντζάκη δικαιώθηκαν στα ελληνικά δικαστήρια όπου είχαν προσφύγει οι απόγονοι του Νίκου Καζαντζάκη. Η απόφαση δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, πλην όμως, το γεγονός παραμένει ότι ενώ τα βιβλία του Καζαντζάκη θα μπορούσαν να κυκλοφορήσουν σε σύγχρονες, ανανεωμένες εκδόσεις, σχολιασμένες ή σε μορφή τσέπης, παραμένουν στο ημίφως εκδόσεων που δεν αντιστοιχούν στις ανάγκες της σύγχρονης αγοράς και των αναγνωστών της.
Σκέψεις που μου προκάλεσε η πρόσφατη υπόθεση του αρχείου Καβάφη και η σειρά των άρθρων που διάβασα στο περιοδικό Athens Review of Books (ARB). Το αρχείο Καβάφη ανήκε στους κληρονόμους του Γ. Π. Σαββίδη, οι οποίοι το πούλησαν στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Δεν είμαι ειδικός για να κρίνω αν έπραξαν κακώς, όπως υποστηρίζει εμπεριστατωμένα ο Νάσος Βαγενάς στο άρθρο του στο ARB. Το ζήτημα είναι ότι μελετητής του αρχείου, από την εποχή του Γ. Π. Σαββίδη ήδη, ήταν ο Μιχάλης Πιερής ο οποίος δημοσίευσε τον «Αναλυτικό και Ειδολογικό κατάλογο του αρχείου» στο περιοδικό «Κονδυλοφόρος». Το οποίο περιοδικό αναγκάστηκε να αποσύρει το τεύχος με το αρχείο κατόπιν εξωδίκου προσκλήσεως κληρονόμων και νέων ιδιοκτητών. Σημειωτέον ότι ο Καβάφης πέθανε το 1933, άρα τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του έχουν απελευθερωθεί από το 2003, εβδομήντα χρόνια μετά
Το σύνδρομο του κληρονόμου μάς απαλλάσσει από κάθε υποχρέωση μελέτης, έρευνας, ακόμη και γνώσης αυτού που υπήρξε η ελληνική αρχαιότητα.
τον θάνατό του. Σημειωτέον επίσης ότι ο κ. Πιερής δημοσίευσε μια εργασία της οποίας τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στον ίδιο.
Η Στέγη ανέθεσε τη διαχείριση του αρχείου Καβάφη στον κ. Δημήτρη Παπανικολάου, ο οποίος είναι λέκτορας στην Οξφόρδη και έχει συγγράψει έργο με τον τίτλο: «Σαν κι εμένα καμωμένοι: Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας». Αυτοχαρακτηρίζεται Cavafista για να αντιδιαστείλει την ερμηνευτική του με τους παραδοσιακούς και «ξεπερασμένους» καβαφιστές, οι οποίοι δεν έδωσαν τη δέουσα προσοχή στην ομοφυλοφιλία του ποιητή – σχηματοποιώ κατ’ ανάγκην. Δεν νομίζω ότι υπάρχει κάποιος ο οποίος αμφισβητεί το γεγονός ότι ο Καβάφης υπήρξε ομοφυλόφιλος. Και ο Σωκράτης και ο Πλάτων ήσαν ομοφυλόφιλοι. Ομως το να ερμηνεύεις την ποιητική μεγαλοφυΐα του Καβάφη μόνον ως αποτέλεσμα της ομοφυλοφιλίας του είναι σαν να ερμηνεύεις την πλατωνική φιλοσοφία, όλη τη δυτική φιλοσοφία, βασιζόμενος στις ερωτικές κλίσεις του πρώτου διδάξαντος. Απλούστευση χαρακτηριστική μιας στρατευμένης σκέψης που αντιμετωπίζει την ομοφυλοφιλία ως ιδεολογία.
Το υλικό σώμα του αρχείου ανήκει στη Στέγη. Τα πνευματικά του δικαιώματα, όμως, ανήκουν στους μελετητές, και κατ’ επέκταση στους αναγνώστες. Είναι η διαφορά ανάμεσα στα μάρμαρα των ερειπίων και στα πνευματικά τους δικαιώματα. Δύσκολα πράγματα για τη χώρα που πιστεύει ότι ο πολιτισμός κληρονομείται, μαζί με τα κουταλοπίρουνα της γιαγιάς και του παππού.