Και λόγια και έργα (τέχνης)

Στις 16 Ιουλίου, όταν η documenta 14 θα έχει ολοκληρώσει την παρουσία της στην Αθήνα και θα βρίσκεται σε εξέλιξη στο Κάσελ, το κεντρικό θέμα της φετινής διοργάνωσης θα έχει διαφορετικό περιεχόμενο: για την ακρίβεια, θα έχει αποκτήσει ένα, οποιοδήποτε, περιεχόμενο. Ο καταφατικός τίτλος «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» μπορεί να έχει μετατραπεί σε ερωτηματικό ή θαυμαστικό (ό,τι κι αν αυτό σημαίνει), μπορεί να συνοδεύεται από τρεις τελίτσες, υπονοώντας τις πολλές αντιφάσεις, τα καλά και τα άσχημα της χώρας. Γιατί, μπορεί, μεν, να πρόκειται για παγκόσμιας εμβέλειας έκθεση σύγχρονης τέχνης, όμως τα συνδηλούμενα είναι πιο σημαντικά, ίσως, και από τα ίδια τα εκθέματα.

Υπάρχουν ήδη οι ενδείξεις. Κατ’ αρχάς, στα εγκαίνια της documenta στο ΕΜΣΤ και λίγες ώρες νωρίτερα, σε όλες τις επίσημες συνομιλίες ανάμεσα στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλο και στον πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας ΦρανκΒάλτερ Σταϊνμάγερ, τον πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα, ανάμεσα σε υπουργούς, δημάρχους, επιμελητές, η «Ευρώπη» πρωταγωνίστησε. «Μετά το Brexit πρέπει να ξανασυζητήσουμε, πρέπει να αρχίσουμε να μιλάμε θετικά για την Ευρώπη και να μη θεωρούμε ότι η Ευρώπη είναι υπεύθυνη για όλα. Η Ευρώπη τα τελευταία 70 χρόνια προσέφερε ειρήνη και σταθερότητα», είπε από την πλευρά του ο κ. Σταϊνμάγερ. «Η έκθεση documenta 14 θα μας δώσει την ευκαιρία να δούμε τα πράγματα από μια άλλη γωνία, μια φρέσκια και διαφορετική οπτική», πρόσθεσε. Για «την ευρωπαϊκή πολιτισμική κληρονομιά», μίλησε και ο κ. Παυλόπουλος. Και, γενικώς, για να μη μακρηγορούμε, η «ενωμένη Ευρώπη» και το «ευρωπαϊκό πνεύμα» είχαν την τιμητική τους.

Αλλά και ξένα δημοσιεύματα, όπως των New York Times (5/04), επισημαίνουν την πολιτική σημασία της έκθεσης: μπορεί αυτό το πολιτιστικό γεγονός να γίνει αφορμή για να επανεξεταστούν τα πολλά μέτωπα της ευρωπαϊκής κρίσης (οικονομικής, προσφυγικής, δημοκρατικών θεσμών) ακόμη, ίσως, και να μετατοπιστούν οι συσχετισμοί δυνάμεων της Ευρώπης.

Υπερεπένδυση στο γεγονός; Απέτυχαν όλα τα άλλα «όπλα» και απέμεινε το ύστατο, που είναι συνήθως κρεμασμένο στον τοίχο σε περίοπτη θέση για να επιδεικνύεται στους επισκέπτες; Αφού εξαντλήθηκαν όλα τα βέλη στη φαρέτρα απέμεινε το τελευταίο; Ο πολιτισμός. Μέσα από μια διοργάνωση υψηλού κύρους, με βαρύνουσα συμβολική σημασία (ξεκίνησε το 1955 στο Κάσελ, ως ηχηρό μήνυμα εναντίον του ναζισμού) που φιλοξενεί από τότε τον ανθό της πρωτοπορίας, ανοίγοντας παράλληλες συζητήσεις γύρω από την τέχνη, την κοινωνία, την πολιτική.

Συνήθως ο πολιτισμός προτάσσεται ως αδιαμφισβήτητη αξία, αλλά δεν παύει να αποτελεί συνοδευτική παρουσία. Τώρα, βλέπουμε να τον σπρώχνουν στο κέντρο της σκηνής. Τουλάχιστον, να του ανατίθεται, προφορικά, ο κεντρικός ρόλος.

Ο πολιτισμός συνιστά συνεκτική ύλη ακόμη και για τους ευρωσκεπτικιστές. Μπορεί να διαφέρουν τα αφηγήματα από χώρα σε χώρα αλλά οι αποκλίσεις εύκολα βρίσκουν πεδία συνύπαρξης. Λέξεις όπως «δημιουργία», «ελπίδα», «στιγμή» κ.ο.κ., για τις οποίες όσες παρανοήσεις και παρερμηνείες να υπάρξουν, όταν συναρτώνται με την καλλιτεχνική δημιουργία αποκτούν σχήμα, οδηγώντας στη σύνθεση αντιθέσεων. Αλλο να διαφωνείς για ένα εικαστικό έργο και τη σημασία του και άλλο για το... μνημόνιο. Οσο κι αν το παράδειγμα φαίνεται κραυγαλέο, ουτοπικό ή, απλώς, αφελές, ας αναρωτηθούμε: Ποιος άλλος χώρος μπορεί να ανασυνθέσει τις αντιπαλότητες αυτής της περιόδου, προτείνοντας διαφορετικές αφηγήσεις, χωρίς καμία από αυτές να οδηγεί στη μιζέρια ή στη διανοητική εξαχρείωση;

Ισως γιατί η τέχνη (η μη στρατευμένη ασφαλώς) δεν ζωγραφίζει μία μόνο πλευρά, την κακή ή την καλή, του ανθρώπου. Δεν λειτουργεί με δίπολα, που σημαίνει με αποκλεισμούς, αλλά με λεπτομέρειες και αποχρώσεις. Και πάνω απ’ όλα, είναι μια άσκηση κατανόησης που δεν θεωρεί τη σιωπή «ήττα».

Ποιος άλλος χώρος μπορεί να ανασυνθέσει αντιπαλότητες προτείνοντας αφηγήσεις που δεν οδηγούν στη διανοητική εξαχρείωση;