Λύση σε ένα αίνιγμα δύο αιώνων
Το τέλειο ταξίδι επιστημονικής ανακάλυψης του Ελληνα παλαιοκλιματολόγου Χρόνη Τζεδάκη
της ηλιακής ακτινοβολίας δεν έχει πάντα ως αποτέλεσμα το λιώσιμο των πάγων. Σε αυτό το «αίνιγμα» που απασχολεί την επιστημονική κοινότητα σχεδόν δύο αιώνες προσπαθεί να απαντήσει ο Χρόνης Τζεδάκης, διαπρεπής καθηγητής Φυσικής Γεωγραφίας στο UCL, με τη μελέτη του «Ξεκλειδώνοντας τα μυστήρια της Εποχής των Παγετώνων».
ο Χρόνης Τζεδάκης, καθηγητής Φυσικής Γεωγραφίας στο UCL, δείχνει στους πρωτοετείς φοιτητές του δύο διαγράμματα. Το πρώτο καταδεικνύει τις αυξομειώσεις στον όγκο των παγετώνων, που κάλυπταν μεγάλο μέρος της Βόρειας Ευρώπης και της Αμερικής τα τελευταία 2,6 εκατ. χρόνια. Το δεύτερο απεικονίζει τις μεταβολές στην ποσότητα ηλιακής ενέργειας που έφτανε στο βόρειο ημισφαίριο της Γης τα καλοκαίρια της ίδιας περιόδου. Οι δύο καμπύλες ακολουθούν περίπου παράλληλες πορείες, αλλά μόνο σε ορισμένα σημεία: είναι προφανές ότι η αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας δεν έχει πάντα ως αποτέλεσμα το λιώσιμο των πάγων και αυτό το «αίνιγμα» προβλημάτιζε την επιστημονική κοινότητα εδώ και σχεδόν δύο αιώνες.
Το ερχόμενο ακαδημαϊκό έτος, όμως, ο κ. Τζεδάκης θα μπορεί για πρώτη φορά να παρουσιάσει στο νεανικό κοινό του έναν κανόνα, που προβλέπει πότε η αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας οδηγεί στην τήξη των παγετώνων. Η σχετική μελέτη της ομάδας του δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο περιοδικό Nature υπό τον τίτλο «Ξεκλειδώνοντας τα μυστήρια της Εποχής των Παγετώνων». «Ηταν ένα τέλειο ταξίδι επιστη- μονικής ανακάλυψης», λέει στην «Κ» ο διαπρεπής παλαιοκλιματολόγος, ανατρέχοντας στη στιγμή πριν από τρία χρόνια που αποφάσισε πως έπρεπε να ασχοληθεί συστηματικά με το ζήτημα. Ακολούθησαν μέρες και νύχτες κοπιαστικής δουλειάς, μια αρχική απόρριψη από το Nature και η σύσταση μιας τετραμελούς διεπιστημονικής ομάδας, η οποία αντάλλαξε πάνω από χίλια emails σε μερικούς μήνες. Τελικά, τα κομμάτια του παζλ μπήκαν στη θέση τους συνθέτoντας έναν απλό κανόνα: το λιώσιμο των πάγων ξεκινάει όταν η ηλιακή ενέργεια ξεπερνάει ένα όριο, το οποίο χαμηλώνει όσο περνάει ο χρόνος από την προηγούμενη τήξη. «Κατά παράδοξο τρόπο, όταν η διάρκεια των παγετωδών περιόδων αυξάνεται, οι παγετώνες γίνονται πιο ασταθείς και η απαιτούμενη ηλιακή ενέργεια για την τήξη είναι μικρότερη».
Δεν είναι η πρώτη φορά που το ένστικτο του Χρόνη Τζεδάκη τον οδηγεί προς τη σωστή κατεύθυνση. Τη δεκαετία του ’80, ως μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Brown των ΗΠΑ, συνειδητοποίησε ότι «ενώ διαθέταμε πολύ καλά γεωλογικά αρχεία για μεταβολές των τελευταίων 2,6 εκατ. χρόνων στο περιβάλλον από τους ωκεανούς και τους πάγους, δεν είχαμε από την ξηρά». Στις ηπείρους κυριαρχεί η διά- βρωση και η διατήρηση απολιθωμένης γύρης είναι δυνατή «μόνο σε πολύ ιδιαίτερες συνθήκες, όπως οι τεκτονικές λεκάνες στη Νότια Ευρώπη». Πεπεισμένος πως μια γεώτρηση σε ελληνικό έδαφος θα «έδινε» τα πολυπόθητα αποτελέσματα, εξασφάλισε μία συνεργασία με το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών για να πραγματοποιήσει λήψεις στη λίμνη των Ιωαννίνων. Οταν υπεύθυνος καθηγητής του ανακοίνωσε πως το θέμα «δεν “έδενε” με τους δικούς του επιστημονικούς στόχους», πήρε το ρίσκο να εγκαταλείψει το Brown μαζί με τη χρηματοδότηση που του πρόσφερε και εγκαταστάθηκε στο Κέμπριτζ της Αγγλίας.
Τελικά, οι γεωτρήσεις στις παρυφές της λίμνης έφεραν στο φως έναν μικρό θησαυρό, ένα από τα παγετώδη «καταφύγια» δέντρων, την ύπαρξη των οποίων οι οικολόγοι υποψιάζονταν χωρίς να έχουν επιβεβαιώσει. Περιοχές, δηλαδή, με ιδιαίτερο μικροκλίμα όπου ένας πληθυσμός δέντρων είχε επιβιώσει παρά το ψύχος που επικρατούσε στην Ευρώπη στη διάρκεια των παγετωδών περιόδων. Το διδακτορικό του δημοσιεύτηκε στο Nature και ο νέος επιστήμονας ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του με τις καλύτερες προοπτικές (και την εσφαλμένη εντύπωση πως μια δημοσίευση στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό είναι εύκολη υπόθεση, παραδέχεται ο ίδιος).
Οι αρνητές της κλιματικής αλλαγής έσπευσαν να οικειοποιηθούν το πρόσφατο άρθρο του Ελληνα επιστήμονα και των συνεργατών του, υποστηρίζοντας πως οι μεταβολές του παγκόσμιου κλίματος οφείλονται κυρίως σε φυσικές διαδικασίες. Στην πραγματικότητα, «συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο», εξηγεί ο καθηγητής: ένας φυσικός κύκλος εκατομμυρίων ετών έχει διαταραχθεί ανεπανόρθωτα εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οσο ενοχλητικό κι αν είναι για έναν επιστήμονα να βλέπει τη δουλειά του να μετατρέπεται σε εργαλείο παραπληροφόρησης, η αφοσίωση στην έρευνα είναι μια διέξοδος από τα προβλήματα της καθημερινότητας. «Στην αρχή της καριέρας μου, δυσκολευόμουν να πιστέψω ότι με πληρώνουν για να κάνω το χόμπι μου», αναγνωρίζει ο κ. Τζεδάκης. «Η παλαιοκλιματολογία είναι μια ιστορική επιστήμη που έχει και μια ρομαντική διάσταση και την έννοια του αναπάντεχου. Είναι εκνευριστικό για έναν επιστήμονα να μην μπορεί να κάνει πειράματα (γιατί τα πειράματα τα έχει ήδη κάνει η φύση), αλλά κατά τύχη μπορεί να πέσεις σε κάτι που δεν έχει αντικρίσει ποτέ κανείς και η χαρά της ανακάλυψης είναι μεγάλη».