Η ονειρική ωμότητα του Φραντς Κάφκα
χει ειπωθεί ότι ο Κάφκα διαθέτει τη μοναδική δύναμη να απλώνει παντού το σκότος, αφού προηγουμένως έχει ανάψει όλα τα φώτα. Ο ίδιος διατεινόταν ότι ήταν ρεαλιστής. Εμείς θα τολμούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως συγγραφέα μιας ωμότητας ονειρικής.
Το διήγημά του «Στη σωφρονιστική αποικία» αποτελεί τυπική περίπτωση αυτών των καφκικών εφιαλτικών σχημάτων. Κρατώ στα χέρια μου την πρόσφατη (εικονογραφημένη) έκδοση της Κίχλης, με το ενοχλητικό αυτό αριστούργημα μεταφερμένο σε πολύ καλά ελληνικά από τον Βασίλη Τσαλή (ο οποίος υπογράφει και τις εξαιρετικές σημειώσεις). Η νέα αυτή έκδοση ενός διηγήματος που γρά- φηκε στην αυγή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και προαναγγέλει τη μείξη κτηνωδίας και τεχνολογίας που χαρακτήρισε τον εικοστό αιώνα, συνοδεύεται από μερικά πολύ ενδιαφέροντα σύντομα δοκίμια πάνω στον καφκικό τρόμο.
Κάποια από αυτά πατούν πάνω στο πραγματολογικό θεμέλιο του Κάφκα στο συγκεκριμένο διήγημα: τις σωφρονιστικές αποικίες, μια τόσο κοινή πραγματικότητα έως και τα πρώτα περίπου πενήντα χρόνια του περασμένου αιώνα. Ο Κλάους Βάγκενμπαχ (συγγραφέας μιας παλαιότερης, και πολύ καλής, κριτικής βιογραφίας του Κάφκα, από το Θεμέλιο) αναζητεί τις αληθινές ρίζες που πυροδότησαν την ξέφρενη, σκοτεινή φαντασία του Κάφκα και φαίνεται ότι η σημαντικότερη οφειλή του Κάφκα είναι προς το «Ταξίδι μου στις σωφρονιστικές αποικίες» (1912) του Ρόμπερτ Χάιντλ. Στο νησί Νου της Νέας Καληδονίας ο Χάιντλ θα παρακολουθήσει και δημόσια εκτέλεση στην γκιλοτίνα. «Ο λαιμός του κατάδικου δένεται στο καπάκι και ο Mace (ο δήμιος) απελευθερώνει το βαρύ λεπίδι, το οποίο πέφτει αστραπιαία, ενώ ακούγεται ένας ήχος σαν να σκίζεται μεταξωτό ύφασμα».
Οταν πρωτοδιάβασα το διήγημα στην κλασική μετάφραση της Τέας Ανεμογιάννη (εκδ. Γαλαξίας) ήμουν 20 ετών, στο κατάστρωμα ενός πλοίου από τη Νάξο στον Πειραιά. Αυτό το τελευταίο με γλίτωσε κάπως από την κατάθλιψη. Θυμάμαι πώς, διαβάζοντας το τρομακτικό αυτό κείμενο, η περιγραφή της φονικής μηχανής του Κάφκα με παρέπεμψε, συνειρμικά, στον μηχανισμό που επινόησε το 1792 ο δρ Γκιγιοτέν. Στην πραγματικότητα, ελάχιστη σχέση έχουν – το βλέπω και από μια ενδιαφέρουσα φωτογραφία της έκδοσης της Κίχλης. Υποτίθεται ότι η μηχανή του Κάφκα επιτείνει το μαρτύριο, ενώ η γκιλοτίνα το απαλύνει. Επειδή, όμως, δεν υπάρχει καμία κομψότητα στη βαρβαρότητα, νομίζω απλώς ότι η μηχανή του Κάφκα είναι τόσο εφιαλτική, που καταντά πραγματική, ενώ η γκιλοτίνα είναι τόσο πραγματική που καταντά εφιαλτική. Συγκοινωνούντα δοχεία, κάπου μεταξύ εφιάλτη και πραγματικότητας.