Ο φιλόσοφος Foucault ήταν νεοφιλελεύθερος;

Οδιαπρεπής Γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault (1926-1984) δίδαξε στο «Collège de France» από το 1971 μέχρι το 1984, στην έδρα: «Ιστορία των συστημάτων σκέψης». Τα μαθήματα που έκανε εκεί το 1979 είχαν ως αντικείμενο: «Η γέννηση της βιοπολιτικής», ήσαν όμως αφιερωμένα στον νεοφιλελευθερισμό (μτφρ. από τις εκδόσεις Πλέθρον 2012). Το κείμενο αυτό είχε τεράστια απήχηση, αφού ο αριστερός Foucault ήταν αναμενόμενο, εντεύθεν, να λάβει θέση και στο ζήτημα του τότε αναδυόμενου νεοφιλελευθερισμού. Για πρώτη φορά το πλήρες κείμενο των δώδεκα αυτών μαθημάτων του 1979 δημοσιεύθηκε το 2004 (Gallimard-Seuil) και έκτοτε άρχισε η συζήτηση-διαμάχη, μήπως τελικώς ο φιλόσοφος είχε αποδεχθεί ορισμένους από τους στόχους του νεοφιλελευθερισμού. Μετά το 2004 κυκλοφόρησαν αρκετά σχετικά κείμενα, με πλέον πρόσφατο τον παρουσιαζόμενο πολυσέλιδο τόμο (βλέπε παρακάτω) που ανατέμνει την όλη προβληματική. Ο συγγραφέας παρουσιάζει κατ’ αρχάς τις θέσεις Αμερικανών, Ιταλών και Γάλλων που υποστηρίζουν ότι το 1979 ο Foucault ήταν αποκλειστικά αντι-νεοφιλελεύθερος. Οπως επισημαίνει ο συγγραφέας, ο περιορισμός της κρατικής παρέμβασης στην κοινωνία και η περισσότερη ελευθερία στα άτομα –που επιδιώκει ο νεοφιλελευθερισμός– φαίνεται ότι επηρέασαν, τελικά, τον αριστερό αλλά όχι μαρξιστή φιλόσοφο που θεωρούσε τον εαυτό του μαθητή του Νίτσε. Με εργαλείο λοιπόν και τον ορθολογισμό, ο Foucault υπήρξε αρκετά επιεικής στην ιδεολογική αντιμετώπιση του τότε νέου αυτού οικονομικού ρεύματος.

Το αποτέλεσμα ήταν ορισμένοι διανοούμενοι, κυρίως στη Γαλλία, να ερμηνεύσουν το κείμενο του Fo cault όχι σαν προσχώρηση αλλά ως παραδοχή ορισμένων εκ των αρχών του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος οπωσδήποτε ενοχλούσε λιγότερο τα άτομα μέσω της απορρύθμισης. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο ο Foucault, έχοντας προσεγγίσει τη «Δεύτερη Αριστερά», εμάχετο τόσο τον μαρξισμό-κομμουνισμό επειδή οδηγούσε στην καθυπόταξη του ανθρώπου-ατόμου, όσο και κάθε άλλον ολοκληρωτισμό, με συνέπεια να παραπέμπουν τελικά σ’ αυτόν και οι ανήκοντες στην ομάδα των «Νέων Φιλοσόφων» (B.-H. Lévy, André Glucksman κ.λπ.). Περαιτέρω, ο Foucault δέχεται το πολιτικό σύστημα που σέβεται τα άτομα ως υποκείμενα δικαίου και ορίζει τον φιλελευθερισμό όχι ως ουτοπία αλλά ως μέθοδο ελέγχου και εξορθολογισμού της άσκησης της εξουσίας που πρέπει να συνίσταται σε ένα κατά το δυνατόν maximum οικονομικής απόδοσης, απορρίπτει τη θεωρία της «Raison d’ État» διότι οδηγεί στη μείζονα κρατική επέμβαση στην κοινωνία των πολιτών, θεωρεί ότι ο φιλελευθερισμός συνδέεται στενά με το κράτος δικαίου αλλά και το λιγότερο κράτος. Εντεύθεν, η «νεοφιλελεύθερη κυβερνησιμότητα», για την οποία μάχεται, χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη μιας αυτονομίας των αγορών, σε συνδυασμό με κυβερνητικές παρεμβάσεις στην κοινωνική δικαιοσύνη.

Πρέπει όμως να επισημανθεί ότι τα κείμενα του Foucault διατυπώθηκαν πέντε μόλις χρόνια μετά τη δημοσίευση στο Παρίσι του τρίτομου έργου του αντικαθεστωτικού Alex. Soljénitsyne (Το Αρχιπέλαγος Goulag, 1974), όπου απεκαλύφθησαν οι θηριωδίες του σταλινισμού και που είχε ως αποτέλεσμα οι περισσότεροι από τους Γάλλους διανοούμενους της Αριστεράς να ασκήσουν, αμέσως μετά, έντονη αντιμαρξιστική-αντισοβιετική κριτική, με συνέπεια να διαγραφούν από το ΚΚΓ, πλην βεβαίως του Sartre που εξακολουθούσε να θεωρεί ότι στη Σοβιετική Ενωση όλα έβαιναν καλώς! Τελικά, στην παρουσιαζόμενη μονογραφία (Serge Audier Penser le «néolibéralisme». Le moment néolibéral, Foucault et la crise du socialisme, 570 σελ., εκδ. «Le Bord de l’eau», 2015) ο συγγραφέας, καθηγητής φιλοσοφίας στο Παν. «Paris-Sorbonne», υποστηρίζει ότι ο Foucault ουδέποτε προέβη σε μια συνολική καταδίκη του νεοφιλελευθερισμού, σε αντίθεση με τον κοινωνιολόγο Bourdieu, στα δε παραπάνω κείμενά του δεν εκφράστηκε ποτέ με επιτακτικό ύφος προς το ακροατήριό του, προτρέποντάς το δηλαδή να στραφεί εναντίον του νεοφιλελευθερισμού. ΠΕΤΡΟΣ Ι. ΠΑΡΑΡΑΣ Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, επίτιμος αντιπρόεδρος ΣτΕ