Η κρυφή γοητεία της ενιαίας σκέψης
Μεγάλωσα σε μιαν Ελλάδα όπου η λέξη κομμουνιστής ήταν στην παρανομία. Και δεν εννοώ το Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο επίσης ήταν στην παρανομία. Εννοώ την ίδια τη λέξη, τον τρόπο σκέψης και τα φρονήματα που την ακολουθούσαν. Ησαν τα χρόνια που, όταν δήλωνες αριστερός ή κομμουνιστής, σήμαινε ότι διεκδικείς περισσότερη δημοκρατία. Οι ίδιοι άνθρωποι που θαύμαζαν το σοβιετικό καθεστώς, στη χώρα τους εμφανίζονταν ως διαπρύσιοι υπερασπιστές των δικαιωμάτων που παρείχε η αστική δημοκρατία. Είναι το ιστορικό παράδοξο της θητείας του κομμουνισμού στη δυτική Ευρώπη.
Ημουν μικρός τη δεκαετία του εξήντα, πριν από τη χούντα, όμως αν δεν κάνω λάθος η μαρξιστική φιλολογία κυκλοφορούσε ελεύθερα στα βιβλιοπωλεία. Η αστική διανόηση, φιλελεύθερη, προσπαθούσε να επουλώσει τα τραύματα του Εμφυλίου, που τότε τον έλεγαν «συμμοριτοπόλεμο» ή «ανταρτοπόλεμο». Ο δημόσιος διάλογος ήταν ανοιχτός. Παράδειγμα το περιοδικό «Εποχές» με την εντυπωσιακή αρθρογραφία, κυρίως δε τη μεταφορά στην Ελλάδα του ευρωπαϊκού διαλόγου. Αν το συγκρίνει κάποιος με τη θεοποιημένη από τη γενιά μου «Επιθεώρηση Τέχνης», θα διαπιστώσει πως ο φόβος για την ατομικότητα της σκέψης είναι εγγεγραμμένος στα κύτταρα της Αριστεράς. Αν ο μέσος δεξιός βαριόταν να διαβάσει λογοτεχνία, ο μέσος αριστερός τη διάβαζε για να τη φέρει στα μέτρα της ιδεολογίας του ή να την απορρίψει.
Ηρθε η χούντα και τα σάρωσε όλα. Την άποψή μου για το τι συνέβη τότε την έχω ξαναγράψει. Ο εχθρός των αμόρφωτων συνταγματαρχών δεν ήταν τα λαϊκά στρώματα. Ηταν η αστική δημοκρατία. Αυτήν κατέλυσαν και αυτήν κυνήγησαν. Ακόμη και η Αριστερά τής καταλόγιζε ότι δεν μπόρεσε να προστατεύσει τους θεσμούς της. Τότε, στα χρόνια της δικτατορίας, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την τυραννία της ενιαίας σκέψης που κυριάρχησε στα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Τότε δημιουργήθηκε η ηθική διχοτομία, που ταύτιζε την Αριστερά με το καλό και τη Δεξιά με το κακό, που εξακολουθεί να είναι ενεργή.
Στη Μεταπολίτευση, το Κομμουνιστικό Κόμμα νομιμοποιήθηκε και συμπεριφέρθηκε σαν απελευθερωτής. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ήθελε να οργανώσει μια δημοκρατία, έτσι όπως τη διδάχθηκε κατά την παραμονή του στη Γαλλία. Οπως παραγνώρισε ότι αναγκάστηκε να δουλέψει με υλικά πεπαλαιωμένα από τον δικό του χώρο, έτσι και παραγνώρισε ότι και οι πολιτικοί του αντίπαλοι, η Αριστερά, δούλευαν με απηρχαιωμένα υλικά. Τα επείγοντα τον υποχρέωσαν να παραμελήσει ορισμένα από τα ουσιώδη: πίστευε ότι η λήθη των αρχαίων συνδρόμων έφτανε για τη θεραπεία τους. Κάτω από την κρούστα της ευπρέπειας, όμως, τα ψυχικά σύνδρομα παρέμειναν ενεργά. Για μερικές δεκαετίες την αποτίμηση του Εμφυλίου, ή συμμοριτοπολέμου, την είχαν αναλάβει τα απομνημονεύματα των καπεταναίων του ΕΛΑΣ. Η εξαιρετική «Τραγική αναμέτρηση» του Αλέξανδρου Ζαούση δεν διδάχθηκε ποτέ, η δε «Ελένη» του Γκατζογιάννη αντιμετωπίσθηκε ως μανιφέστο των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών.
Την αποχουντοποίηση στο πανεπιστήμιο την ανέλαβαν οι θεματοφύλακες της αριστερής διανόησης. Της χειρότερης παρισινής κοπής ως επί το πλείστον, με γνώσεις κοινωνιολογίας και οικονομίας, και ασθενή ανθρωπιστική καλλιέργεια, μετέφρασαν τσάτρα πάτρα διδακτορικά και συγγράμματα και έπιασαν δουλειά. Αν μας επισκεπτόταν ο Σαρτρ γινόταν διαδήλωση. Στην επίσκεψη του Πόπερ η αίθουσα τελετών στο πανεπιστήμιο ήταν μισογεμάτη. Πολιτικοί δεν παρέστησαν, με τιμητική εξαίρεση τον Μίμη Ανδρουλάκη. Τα προβλήματα τα είχαμε λύσει. Οι πολιτικές συγκρούσεις δεν είχαν ιδεολογικό ή πνευματικό αντίκρισμα. Σ’ αυτό το τελευταίο πεδίο η Αριστερά είχε νικήσει κατά κράτος. Είχαμε κατατροπώσει τον φιλελευθερισμό, πριν τον μάθουμε, αν κάποιος χαρακτηριζόταν αντικομμουνιστής δεν είχε δικαίωμα λόγου, και νομοθετήσαμε πως από δω και πέρα θα λέμε «Εμφύλιος», για να μη συγχυζόμαστε, όπως σύγχυσα προσωπικά κάποιους επειδή αναφέρθηκα σε συμμοριτοπόλεμο. Οι πολιτικές συγκρούσεις της Μεταπολίτευσης αγνόησαν τις ιδεολογικές διαφορές,
Σήμερα μπορεί να μην απαγορεύεται να είσαι αντικομμουνιστής ή φιλελεύθερος δεξιός ή συντηρητικός, αρκεί να μην είσαι ισλαμόφοβος και ομοφοβικός.
με αποτέλεσμα σήμερα να περιορίζονται σ’ ένα ασταμάτητο, βαρετό κουτσομπολιό.
Η ενιαία σκέψη είναι προϊόν της μετανεωτερικότητας. Χωρίς σταθερά σημεία αναφοράς, χωρίς αξίες και πρότυπα καταφεύγει στο ύστατο καταφύγιο της σχετικότητας, τη νομοθεσία. Σήμερα μπορεί να μην απαγορεύεται να είσαι αντικομμουνιστής ή φιλελεύθερος δεξιός ή συντηρητικός, αρκεί να μην είσαι ισλαμόφοβος και ομοφοβικός, κοινώς να μην αναρωτιέσαι για τη βία του Ισλάμ και να μη συμφωνείς με την άποψη ότι η ομοφυλοφιλία θα σώσει τον κόσμο. Κάθε ερωτική κλίση είναι αποδεκτή, συμφωνώ και επαυξάνω. Φοβάμαι όμως ότι καμία δεν θα σώσει τον κόσμο μας. Θα ήταν ευχής έργον η σωτηρία να ήταν τόσο απλή και τόσο ευχάριστη. Θελήσαμε να φτιάξουμε έναν κόσμο χωρίς Θεό, για να κάνουμε τις απόψεις μας και τα γούστα μας θεούς.
Γεννήθηκα, μεγάλωσα και έκανα ό,τι έκανα σε χριστιανικό περιβάλλον, αν και δεν υπήρξα θρήσκος με την τρέχουσα σημασία. Θαυμάζω όσους μπορούν να μοιραστούν τις ίδιες αξίες με τις δικές μου κι ας έχουν ζήσει στην επικράτεια του Ισλάμ. Την αθεΐα τη βρίσκω εξίσου άγονη με τον θρησκευτικό φανατισμό.
Η κρυφή γοητεία της ενιαίας σκέψης είναι η απλότητά της. Η απλότητα της νομοθεσίας που ορίζει ότι με το κόκκινο δεν μπορείς να περάσεις, ενώ με το πράσινο μπορείς. Είναι η χαραυγή του Νέου Μεσαίωνα. Με μία ουσιαστική διαφορά: Ο ιστορικός Μεσαίωνας διάβαζε Αριστοτέλη, ενώ εμείς θεωρούμε σημαντικότερες τις δικές μας απόψεις κι από τον ίδιο τον Αριστοτέλη.