Αργιλος, μια πολύγλωσση αποικία
Οι νέες ανακαλύψεις της ελληνοκαναδικής ανασκαφής στην αρχαία πόλη της Μακεδονίας
Ποια οργάνωση οικιστική, πολιτική, εμπορική μετέφεραν οι ελληνικές αποικίες στις βορειοδυτικές ακτές του Αιγαίου πριν από 2.700 χρόνια; Ποια γλώσσα επικράτησε από τη συνύπαρξη αποίκων με τον ντόπιο θρακικό πληθυσμό και πώς ήταν οι σχέσεις της αποικίας με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο;
Ενα τέταρτο του αιώνα συμπληρώνει η ελληνοκαναδική ανασκαφή στην αρχαία Αργιλο, την παλαιότερη από τις τέσσερις αποικίες (Σάνη, Ακανθος, Στάγειρα) που ίδρυσε η Ανδρος το 655 π.Χ. στη Μακεδονία, και οι ερευνητές της με επικεφαλής τους Ζήση Μπόνια και Jacques Perreault έχουν «γράψει» το πρώτο της ιστορικό αφήγημα για τον σταδιακό εξελληνισμό της, την εμπορική και καλλιτεχνική δραστηριότητα, την ακμή της κατά τον 5ο και 6ο αιώνα και την παρακμή της στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. με την ίδρυση της Αμφίπολης από τους Αθηναίους (437 π.Χ.) σε απόσταση μόλις 6 χιλιομέτρων.
Η εικόνα της είναι γνωστή: σπίτια αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής, δρόμοι που θυμίζουν στενά νησιών, εμπορικό κέντρο τύπου σημερινού mall, οργανωμένη αποχέτευση των ομβρίων υδάτων, τριώροφο αρχοντικό που διασώζει το καλύτερα διατηρημένο στην Ελλάδα λιοτριβειό της κλασικής εποχής. Νεότερα στοιχεία ωστόσο αποκαλύπτουν τα ενεπίγραφα κεραμικά αντικείμενα με λέξεις που παραπέμπουν στην ιωνική διάλεκτο αλλά και σε μια γλωσσική/διαλεκτική ποικιλία.
Η γραφή
Χαράγματα, σύμβολα και επιγραφές σε επιφάνειες πήλινων αντικειμένων εμπορικής, οικιακής και συμποτικής χρήσης όχι μόνο ταυτοποιούν το όνομα της πόλης, αλλά μαρτυρούν την εξέλιξη της γραφής στον βορειοελλαδικό χώρο και πτυχές της ζωής από το δεύτερο μισό του 7ου μέχρι και τις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα. Λιγοστές είναι οι σωζόμενες λέξεις σε εμπορικά ή άλλα σύμβολα: ένα ιδιωτικό ημερολόγιο με ποσότητες ή πληρωμές, ένα αγγείο με μονάδα μέτρησης, αναθήματα, ονόματα, μια μη ελληνική επιγραφή, μια ιδιωτική –μάλλον ερωτική– δήλωση που χαρακτηρίζει τον Αστυάγη «άσχημο» και τον Επιγένη «όμορφο».
Η ανάγνωσή τους από τον καθηγητή στο ΑΠΘ Γιάννη Τζιφόπουλο, που διδάσκει Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία και Επιγραφική, παραπέμπει στην ιωνική διάλεκτο αλλά και σε μια γλωσσική και διαλεκτική ποικιλία. Το όνομα με τη δωρική (θεσσαλική ή μακεδονική) κατάληξη Σωίδας ή η μη ελληνική επιγραφή δείχνουν ότι οι πρώτοι άποικοι από την Ανδρο προφανώς χρησιμοποίησαν στην Αργιλο το αλφάβητο της μητρόπολης, χωρίς να είναι βέβαιο ότι είχε επικρατήσει ως επίσημο στην αποικία, εξηγεί ο κ. Τζιφόπουλος. «Τα διαφορετικά σχήματα των γραμμάτων αν δεν αποδεικνύουν, τουλάχιστον αφήνουν ανοικτό το ενδεχόμενο μιας πολύγλωσσης και μάλλον και πο- λυδιαλεκτικής αποικίας». Από τις επιγραφές, η λέξη ΑΡΚΙΛΙΟΣ ταυτοποιεί τη θέση. «Είτε είναι το όνομα κατοίκου είτε το εθνικό του, πάντως ταυτίζει το όνομα της πόλης που ήταν γνωστό από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη». Τα διαφορετικά σχήματα γραμμάτων φέρνουν στο μυαλό τη σημερινή χρήση του λατινικού αλφάβητου στα ελληνικά, κοινώς, «greeklish».
Στρατηγική θέση
Τα ερείπια της αρχαίας Αργίλου, έκτασης 150 στρεμμάτων, δεσπόζουν στον λόφο «Παλαιόκαστρο» στις εκβολές του Στρυμόνα – θέση στρατηγικής σημασίας για την εκμετάλλευση της πλούσιας θρακικής ενδοχώρας, ειδικά σε μεταλλεύματα χρυσού και αργύρου. Τον έλεγχό της διεκδίκησαν οι Θάσιοι, οι Πέρσες, και μόνον οι Αθηναίοι, όπως επισημαίνουν οι αρχαιολόγοι, κατόρθωσαν να «βάλουν πόδι στην περιοχή». Η Αργιλος στην ακμή της διαθέτει εμπορικό κέντρο όπου διακινούνται καλλιτεχνικά τεχνουργήματα, συμμετέχει στο ταμείο της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αλλά η δύναμή της άρχισε να απειλείται από την εξέλιξη της Αμφίπολης με διαθέσεις απόλυτης κυριαρχίας. Σταδιακά παρακμάζει και ώς τα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. ερημώνει. Η εύρωστη πόλη δεν ανοικοδομήθηκε ούτε μετά την καταστροφή από τον Φίλιππο Β΄ (357 π.Χ.) παρά μόνον στην Ακρόπολη. Το «Αρχοντικό», στην κορυφή του λόφου εταίρου του Μακεδόνα βασιλιά, αποτελεί σπουδαίο αρχιτεκτονικό κατάλοιπο των ελληνιστικών χρόνων. Από το λιοτριβειό στο ισόγειο σώζεται το τροπείο (μύλος που άλεθε τον καρπό), λίθινες μυλόπετρες και πλάκες συμπίεσης. Αντίγραφό του κατασκεύασε το Πολιτιστικό Ιδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς για το Μουσείο Ελιάς και Λαδιού στη Σπάρτη.
Τριάντα πέντε ερευνητές περιγράφουν την Αργιλο στο τριήμερο διεθνές συνέδριο «Αργιλος, 25 χρόνια έρευνας. Οργάνωση πόλης και χώρας στις αποικίες του βορείου Αιγαίου 8ος-3ος αι. π.Χ.» (ολοκληρώνεται αύριο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης) βάσει των ευρημάτων που έχουν δώσει έναν σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο, 50 μονογραφίες, άρθρα και εκπαιδευτικά προγράμματα για δεκάδες πτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές ξένων πανεπιστημίων.
Οι επικεφαλής ερευνητές Ζήσης Μπόνιας και Jacques Perreault έχουν «γράψει» το πρώτο της ιστορικό αφήγημα.