Το συντετριμμένο κέντρο
« Ηάνοδος του λαϊκισμού δεν σχετίζεται μόνο με τη μετανάστευση και την οικονομία. Τα αίτια είναι κυρίως ηθικού και πολιτισμικού χαρακτήρα», είπε σε συνέντευξή του στη Repubblica ο Μάικλ Σαντέλ, φιλόσοφος της πολιτικής, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και συγγραφέας. Η αγανάκτηση που κινητοποιεί τον λαϊκισμό, ανέφερε ο καθηγητής, δεν οφείλεται μόνον στην ανεργία και στον φόβο για τον ξένο, αλλά και στην απώλεια της υπόληψης, της αυτοεκτίμησης, στη σταδιακή διολίσθηση μεγάλου μέρους της μεσαίας τάξης σε χειρότερη κοινωνική κατάσταση, σε μια νέα κατώτερη ταυτότητα.
Σύμφωνα με έκθεση γερμανικού οργανισμού, όταν καθιερώθηκε στην Ελλάδα το ευρώ, ο μισός πληθυσμός της χώρας ανήκε στη μεσαία τάξη· σήμερα σ’ αυτήν ανήκει μόνο το 20%. Πάντα οι στοχαστές, ακόμη από την κλασική Ελλάδα (Αριστοτέλης), πίστευαν ότι η σταθερή δημοκρατία στηρίζεται σε μια ευρεία μεσαία τάξη –το βαρόμετρο της ευημερίας–, η οποία μπορεί και χρηματοδοτεί ζωτικές υπηρεσίες, απαιτεί δημόσια αγαθά που όλοι απολαμβάνουν, κανόνες και βελτιώσεις στη διακυβέρνηση, θέτει μακροπρόθεσμους στόχους. Απαραίτητες συνθήκες για τον μετριασμό της ανέ- χειας και της βίας. Ωστόσο, είναι ευάλωτη στις κοινωνικοοικονομικές αναταράξεις. Σε εποχές καλπάζουσας κρίσης, το περιεχόμενο και τα όριά της γίνονται περισσότερο ασαφή. Συντετριμμένη χάνει προσανατολισμό, πιστεύω. Θεωρεί ότι δεν υπάρχουν κυβερνήτες που να λειτουργούν ως πρότυπο· υπερισχύει η καχυποψία ότι αυτοί ψεύδονται, ότι έχουν πάντα κάτι να κρύψουν. Και γοητεύεται από τον λαϊκιστικό λόγο εκείνων που απορρίπτουν τη νομιμοποίηση των άλλων πολιτικών δρώντων, μονοπωλούν την εκπροσώπηση του «αληθινού λαού», στο στόμα του οποίου βάζουν τα λόγια που οι ίδιοι έχουν επιλέξει, φοβούνται τη μνήμη, «σβήνουν» τις μαύρες τους σελίδες, κρατούν μόνο ό,τι τους αποφέρει οφέλη. Οι ηθικές αναφορές πληθαίνουν για πράξεις ασυμβίβαστες με την κοινή ηθική, η ιδιωτική σφαίρα ενοποιείται με τη δημόσια με βάση κυρίως αρνητικές αξίες, η ζωή δυναστεύεται από μη αναιρέσιμους αριθμούς. Χρειάζεται μια νέα ηθική, δηλ. μια μεταρρύθμιση της κοινωνικής οργάνωσης, της εκπαίδευσης, της σκέψης. Ομως πολλοί από τη μεσαία τάξη, είτε οπισθοχωρούν και λαμβάνουν μέρος στη μεγάλη λαϊκιστική φάρσα, ή μένουν να δέχονται τις συνέπειες μιας πραγματικότητας που αποσυντίθεται σε συντεταγμένες τραγωδίας.