Η Παιδεία και η επιβίωση του έθνους

Οδημόσιος διάλογος κινείται γύρω από δύο θέματα τα οποία, αν και όψεις του ιδίου ζητήματος, δεν έχουν συσχετιστεί.

Το πρώτο θέμα επικεντρώνεται στη «διαρροή εγκεφάλων»: νέοι, πτυχιούχοι, εγκαταλείπουν μαζικά την Ελλάδα. Οι παλαιότερες μεταναστευτικές κινήσεις ήταν προλεταριακές και προέρχονταν από μια ισχυρή εθνική δημογραφία. Η σημερινή μετανάστευση είναι ποιοτική και αντλεί από συνεχώς μειούμενα δημογραφικά αποθέματα.

Το δεύτερο θέμα αφορά την Παιδεία και, ειδικότερα, τη διδασκαλία της Ιστορίας. Δεν πρόκειται, πλέον, για «σύνδεση της εκπαίδευσης με την παραγωγή». Η εμμονή στην Ιστορία και, κατ’ επέκταση, στις κλασικές σπουδές αποκαλύπτει μια, ίσως όχι συνειδητή, αγωνία για την εθνική ταυτότητα.

Και τα δύο θέματα εστιάζονται, επομένως, στο ίδιο διακύβευμα: την επιβίωση του ελληνικού έθνους. Η δημογραφία παραπέμπει στο υλικό του υπόβαθρο, η Παιδεία στο πνευματικό. Πρόκειται για νέες εκφάνσεις ενός παλαιού ζητήματος. Οι προγενέστερες γενεές αγωνίστηκαν με γεωπολιτικούς όρους για τη σταθεροποίηση του εθνικού γίγνεσθαι. Η δημογραφία παρέμενε, όμως, δυναμική και το σχήμα του Παπαρρηγόπουλου λειτουργούσε παραγωγικά, ως συνδετικό στοιχείο του εθνικού συνόλου.

Η περίοδος 1949-2010 έμοιαζε με «τέλος της Ιστορίας». Τι μπορούσε να απειλήσει τα ζωτικά συμφέροντα του ελληνικού έθνους-κράτους; Θεωρήσαμε τα ελλαδικά σύνορα προαιώνια και «κεκτημένα», παρότι η τελευταία τους τροποποίηση ανάγεται στο 1947. Η συμμετοχή στους διεθνείς οργανισμούς και, κυρίως, η ένταξη στην ΕΟΚ έθεσαν τέλος στα εθνικά άγχη. Ελευθερωμένοι από τη Γεωπολιτική, οι Ελληνες ενστερνίστηκαν τις ευρωπαϊκές επιδοτήσεις και την ευρω-δανειακή ευμάρεια.

Η οικονομική κρίση ήταν ένα πρώτο στοιχείο αφύπνισης· δεν ανέδειξε, όμως, τα βαθύτερα διακυβεύματα, καθώς κυριάρχησαν οι οικονομικές συζητήσεις. Σήμερα, η αστάθεια στη Μέση Ανατολή, η προβληματική τουρκική κατάσταση και οι αποκλίνουσες πορείες Ευρώπης και Αμερικής, αρχίζουν να θέτουν θέματα ασφαλείας. Oι οικονομικές ψευδαισθήσεις τελείωσαν· οι γεωπολιτικές χίμαιρες κλονίζονται· ήδη διαφαίνονται ακόμα σοβαρότερα διακυβεύματα.

Η σύμπτωση έθνους και εδάφους, ελληνικός ιστορικός στόχος από το 1821, ανατρέπεται. Οι ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες, ιδιαιτέρως η Γερμανία, αντιμετωπίζουν πρόβλημα συρρίκνωσης και γήρανσης του πληθυσμού τους. Παρά τις αντιστάσεις, η προσέλκυση μεταναστευτικών ροών αποτελεί τη μόνη λύση. Ομως, σήμερα δυσκολεύονται να εντάξουν πληθυσμούς, όπως έπρατταν παλαιότερα (η Γαλλία από τη Βόρειο Αφρική, η Γερμανία από την Τουρκία). Οι ανερχόμενες θρησκευτικές ταυτότητες αντιμάχονται την εδαφική εθνική ταυτότητα. Για τις χώρες αυτές οι Ελληνες μετανάστες είναι ιδανική εξέλιξη. Η δυτική εμπειρία έχει δείξει ότι οι «διασπορικοί» Ελληνες εντάσσονται πλήρως και απρόσκοπτα. Δύσκολα θα αντισταθεί η Ελλάδα στον ελκτικό κεντρο-ευρωπαϊκό πυρήνα.

Στο εσωτερικό, η Ελλάδα θα υποδεχθεί Ευρωπαίους συνταξιούχους και το προλεταριάτο εξ Ασίας και Αφρικής, η παρουσία του οποίου θα εξισορροπεί αναγκαστικά τις οικονομικές και άλλες ανισότητες από την πληθυσμιακή γήρανση. Η έως πρόσφατα εθνικά ομογενής Ελλάδα θα επιστρέψει στην πολυ- πολιτισμικότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την οποία κατήργησαν οι ανταλλαγές των πληθυσμών.

Καθώς υποβαθμίζεται το εδαφικό εργαλείο για την εθνική συνέχεια, αναβαθμίζεται το πολιτισμικό. Η Παιδεία συγκροτεί και συγκρατεί το συνδετικό νήμα με τους προγενεστέρους. Η Παιδεία θα κρατήσει σε επαφή με την Ελλάδα όσους φύγουν στο εξωτερικό και θα ελληνοποιήσει τους μετέχοντες ετερόχθονες. Η επιτυχής λειτουργία του πνευματικού συνδετικού ιστού προϋποθέτει την πλήρη αναθεώρηση τάσεων και συρμών. Ο «δεξιός» πολιτισμικός συντηρητισμός έχει ξεπεραστεί, οι «αριστερές» ή «φιλελεύθερες» αμφισβητήσεις κατεδαφίζουν χωρίς να προτείνουν. Χρειάζονται υπερβάσεις.

Η ανάλυση αυτή δεν αναφέρεται σε κάποια ελληνική ιδιαιτερότητα. Η εποχή μας μεταβαίνει από το υλικό στο πνευματικό διακύβευμα. Ο κόσμος της Βεστφαλίας αναθεωρείται ταχύτατα· η Ελλάδα παρασύρεται από τη δίνη των καιρών. Οσο ταχύτερα συνειδητοποιήσει τη μεταβαλλόμενη πραγματικότητα, τόσο περισσότερο αποτελεσματική θα είναι η προσαρμογή. Ο κλονισμός από την οικονομική κρίση ενδέχεται να αποδειχθεί ευεργετικός· σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες, η Ελλάδα έλαβε πρώιμη προειδοποίηση.

Από τη χαραμάδα που άνοιξε η κρίση διαφαίνεται ένας νέος κόσμος, αδιανόητος μερικά χρόνια πριν. Οπως το 1821 και το 1922, η επετειακή Εθνεγερσία οροθετεί την επιλογή ανάμεσα στη ριζική ανανέωση ή την παρακμή και την εξαφάνιση.