Το νησί συνεχίζει να φεύγει
Το μίσος και η επιθετικότητα δεν ήταν ποτέ σε τόσο υψηλό επίπεδο όσο τα τελευταία χρόνια.
Στο συγκλονιστικό βιβλίο του «Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας» (Επίκεντρο, 2017, πρόλογος Δ. Τριανταφυλλίδης), ο δημοσιογράφος Αρκάντι Οστρόφσκι αφηγείται τις μυθιστορηματικού χαρακτήρα εξελίξεις που οδήγησαν τη Ρωσία μακριά από το να θεωρείται μια «φυσιολογική» ευρωπαϊκή χώρα. Γιατί όμως πήγαν στραβά τα πράγματα; Πώς προέκυψε αυτή η αποπνικτική σχέση ανάμεσα στην πολιτική εξουσία και στους ολιγάρχες; Γενναίοι άνθρωποι είχαν έγκαιρα επισημάνει το δραματικό αδιέξοδο.
Τον Ιανουάριο του 1998, ο χαρισματικός μεταρρυθμιστής πολιτικός Μπόρις Νεμτσόφ –ο οποίος δολοφονήθηκε το 2015 λίγα μίλια μακριά από το Κρεμλίνο– σε μια δημόσια συζήτηση με θέμα «Ολιγαρχία ή ελευθερία» είχε υποστηρίξει πως οι ολιγάρχες δεν ταιριάζουν στο όραμα για μια φυσιολογική ευρωπαϊκή Ρωσία και πως ήταν ανάγκη να κοπεί αυτή η άρρωστη σχέση ανάμεσα στο κράτος και στο ιδιωτικό κεφάλαιο.
Η δολοφονημένη στις 7 Οκτωβρίου του 2006 –συμπτωματικά(;) την ημέρα των γενεθλίων του Πούτιν– δημοσιο- γράφος και ακτιβίστρια Αννα Πολιτκόφσκαγια, στο βιβλίο της «Η Ρωσία του Πούτιν» (εκδόσεις Οξύ, 2005), ορίζει την κατάσταση ως μια φάση του ρωσικού καπιταλισμού με έκδηλα νεοσοβιετικά χαρακτηριστικά και πρωτοφανή διαφθορά. Σύμφωνα με την ίδια, πρόκειται για ένα περίεργο υβρίδιο που θέτει τη σοβιετική ιδεολογία στην υπηρεσία του ιδιωτικού κεφαλαίου, «που το γλεντάει». Στο σύστημα αυτό, ανθεί και πάλι ένα παλιό φαινόμενο, η νομενκλατούρα, μια άρχουσα ελίτ που εκμεταλλευόμενη τη θέση της στο κράτος και στους κρατικούς μηχανισμούς προσπαθεί να πλουτίσει και να ισχυροποιηθεί παρέχοντας προστασία στους διαπλεκόμενους με αυτήν επιχειρηματίες και στους ολιγάρχες διανέμοντες πόρους με αυθαίρετο τρόπο και με το «αζημίωτο». Σχεδόν όλες οι επιχειρήσεις στη Ρωσία γεννήθηκαν μέσα από το πλέγμα κρατικών και ιδιωτικών συμφερόντων.
Στην πραγματικότητα, η μετακομμουνιστική Ρωσία είναι μια ιστορία μεταρρυθμιστικών αποτυχιών. Οι φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες ηττήθηκαν προς όφελος μιας αυταρχικής κρατικής ιδεολογίας, που υποβαθμίζει τη δημοκρατία, το κράτος Δικαίου και τα ατομικά δικαιώματα, δίνοντας προτεραιότητα στο κρατικό μεγαλείο, στον εθνικολαϊκιστικό λόγο και στη διαπλοκή.
Στη Ρωσία, η υπονόμευση των φιλελεύθερων αξιών έγινε μέσω της ταύτισής τους με τον προαιώνιο αντίπαλο, τις ΗΠΑ, και τις άλλες δυτικές δυνάμεις. Οπως σημειώνει ο Οστρόφσκι, η πεποίθηση πως η Ρωσία βρίσκεται σε πόλεμο με τη Δύση έχει εντυπωθεί στο μυαλό των καθημερινών Ρώσων. Σε αυτήν την προσπάθεια, ιδιαίτερο ρόλο διαδραματίζουν τα τηλεοπτικά δίκτυα. Τα τελευταία, συντονισμένα με τις επι- θυμίες της πολιτικής εξουσίας, διαμορφώνουν ένα σκηνικό υστερίας. Με τη δολοφονία του Νεμτσόφ, η κατάσταση έγινε απελπιστική. Ο ιδρυτής μιας σημαντικής εφημερίδας και μέλος μιας οικογένειας διανοουμένων και μεταρρυθμιστών, Βλαντιμίρ Γιάκοβλεφ, απηύθυνε μια απεγνωσμένη δημόσια έκκληση στους εργαζομένους στα ΜΜΕ: «Σταματήστε να διδάσκετε στους ανθρώπους το μίσος. Το μίσος ξεσκίζει τη χώρα. Οι άνθρωποι ζουν σε μια τρελή ψευδαίσθηση ότι η χώρα είναι περικυκλωμένη από εχθρούς».
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με την Ελλάδα; Φαινομενικώς ασήμαντη. Ευτυχώς, κανείς Ελληνας ηγέτης δεν μοιάζει με τον Πούτιν, η κοινωνική ανισότητα, η διαφθορά και η εγκληματικότητα δεν έχουν καμιά ομοιότητα με αυτά που συμβαίνουν στη Ρωσία, οι θεσμοί μας αν και ασθενείς είναι πιο αξιόπιστοι και η χώρα μας, παρά τις άοκνες προσπάθειες μερικών, απολαμβάνει τα οφέλη της σταθερής ευρωπαϊκής αγκαλιάς.
Από την άλλη, όμως, μπορεί να βρει κανείς κάποια κοινά στοιχεία, όπως για παράδειγμα στον τρόπο που τα ΜΜΕ αντιμετώπισαν την οικονομική κρίση, το διαρκές βίωμα θυματοποίησης και περικύκλωσης από εχθρούς. Δεν χρειάζεται να κρυβόμαστε πλέον: Κατά τη διάρκεια της κρίσης, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια, τα ΜΜΕ δαιμονοποίησαν την Ευρώπη και ιδιαίτερα τη Γερμανία, αναδεικνύοντας κάθε λογής θεωρίες συνωμοσίας. Η παρουσίαση των διαπραγματεύσεων της κυβέρνησης με τους εταίρους μας ως «διαρκής πόλεμος» και η προσπάθεια ενοχοποίησης των νηφάλιων προσεγγίσεων ως «γερμανοτσολιάδικων» και «προδοτικών» είχαν τραγικά αποτελέσματα. Το μίσος και η επιθετικότητα δεν ήταν ποτέ σε τόσο υψηλό επίπεδο όσο τα τελευταία χρόνια.
Οπως επισημαίνει ο Οστρόφσκι, η τηλεοπτική υστερία επιδρά όπως τα ναρκωτικά, δημιουργώντας αίσθηση ενθουσιασμού και καταστρέφοντας την κρίση και τη νοημοσύνη. Ετσι αναδείχτηκαν σε πολιτικούς παράγοντες οι ακραίοι και ανεύθυνοι, απειλώντας με εξαφάνιση τις φωνές της λογικής και της μετριοπάθειας.
Εμφανίζονται κι άλλες ενδείξεις απομάκρυνσης της πολιτικής μας ζωής από δυτικά πρότυπα: Η πρωτοφανής μεταπολιτευτικά απόπειρα δολοφονίας πρώην πρωθυπουργού, η κυβερνητική επιχείρηση χειραγώγησης του τηλεοπτικού τοπίου και η ανορθόδοξη εμπλοκή της πολιτικής εξουσίας με επιχειρηματίες είναι ανησυχητικά σημάδια. Ανησυχητική επίσης η συστηματική προσπάθεια ηθικής και δικαστικής εξόντωσης «επικίνδυνων» ανθρώπων (βλέπε υπόθεση Γεωργίου), μια μεθοδολογία τόσο οικεία στη Ρωσία του Πούτιν.
Το «νησί φεύγει», για να χρησιμοποιήσω τον τίτλο του βιβλίου του Γ. Παγουλάτου. Σιγά σιγά, ανεπαίσθητα σχεδόν, η χώρα μας συνεχίζει να απομακρύνεται από την Ευρώπη, και ας μην το αντιλαμβανόμαστε πάντοτε. Προς το παρόν, οι δεσμοί που την κρατούν είναι ακόμη ισχυροί, όμως χρειάζεται επειγόντως μια ανάστροφη πορεία κόντρα στο κύμα, ένα τραβέρσο, που θα ’λεγε ο ποιητής.