Ταξίδι σε μια πόλη ζωντανή και κοσμοπολίτικη

Από τη στιγμή της δημιουργίας της, η προκυμαία επέδρασε καταλυτικά στην ανάπτυξη και την εικόνα της Σμύρνης. «Ηταν η ευρωπαϊκή βιτρίνα μιας κατά τ' άλλα οθωμανικής πόλης», όπως μας λέει ο Γιώργος Πουλημένος.

Πώς όμως μπορεί κανείς να αποτυπώσει την προκυμαία της Σμύρνης δεκαετίες μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1922; Η σημερινή εικόνα της προκυμαίας δεν μοιάζει σε τίποτα με το Και που βλέπουμε σε καρτ ποστάλ ή σε ασπρόμαυρα φιλμ της εποχής. Το έργο που ανέλαβαν οι δύο συγγραφείς, οι οποίοι έλκουν την καταγωγή τους από τη Μικρά Ασία, ήταν πραγματικά τιτάνιο και απαιτούσε μεγάλη και βαθιά έρευνα σε έναν απίστευτο όγκο αρχείων και φωτογραφιών.

Οι στόχοι που έβαλαν και πέτυχαν μέσα από την έκδοση του δίτομου, βραβευμένου πλέον, έργου τους ήταν τέσσερις: η υπό κλίμακα σχεδιαστική αποτύπωση των προσόψεων όλων των κτιρίων που βρίσκονταν πάνω στα 3 χιλιόμετρα της προκυμαίας με σκοπό την απόδοση της αρχιτεκτονικής τους, τη διαίρεση της προκυμαίας σε τρεις μεγάλες ενότητες: οικιστική, κοσμική, εμπορική - διοικητική με πληροφορίες για το κάθε κτίριο (χρήσης, ιδιοκτησία, γεγονότα), η μελέτη του καθαρά τεχνικού έργου κατασκευής της προκυμαίας και των αλλαγών που έφερε στην πόλη η δημιουργία ενός μεγάλου λιμανιού και τέλος η κατανόηση του ιστορικού πλαισίου της περιόδου.

«Στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε τη Σμύρνη πριν από την κατασκευή της προκυμαίας», λέει ο Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου.

Ετσι, οι αναγνώστες θα μάθουν για τις μεγάλες αντιδράσεις που είχε το έργο πριν από την κατασκευή του, για τη λειτουργία του

Και ως δημόσιου χώρου της πόλης, για τον ιδιαίτερο συμβολισμό που απέκτησε κατά την απόβαση των ελληνικών δυνάμεων αλλά και τη μετατροπή του σε μια «ανοιχτή φυλακή χιλιάδων ψυχών» τον Σεπτέμβριο του 1922 και έναν τόπο εγκλωβισμού των προσφύγων που είχαν από τη μια μεριά τη φωτιά, από την άλλη τη θάλασσα αλλά χωρίς μέσα διαφυγής. Επίσης, καταγράφεται η ιστορία της προκυμαίας στα χρόνια της Τουρκικής Δημοκρατίας, η μεταμόρφωσή της μέσω της αντιπαροχής και της ανέγερσης πολυώροφων πολυκατοικιών και η διάσωση ελάχιστων κτιρίων (συνολικά 14) που διατηρούν τις όψεις που είχαν πριν από το 1922.

Ταξίδι στο παρελθόν

Στο δίτομο έργο, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να δει με τα μάτια του πάνω από 200 μικρά και μεγάλα κτίρια της θρυλικής προκυμαίας και να ταξιδέψει σε μια κοσμοπολίτικη και ζωντανή πόλη με κινηματογράφους, θέατρα, καφενεία, κέντρα διασκέδασης, τράπεζες, ξενοδοχεία, όπου πολλές και διαφορετικές εθνότητες (Ελληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Λεβαντίνοι, Αμερικανοί, Γάλλοι, Βρετανοί κ.ά.) ζούσαν αρμονικά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Για παράδειγμα, στο οικιστικό τμήμα της προκυμαίας θα δει την τυπολογία του «σμυρναίικου σπιτιού», τις οικίες της οικογένειας Σεφεριάδη, τα προξενεία της πόλης, τα διάσημα καφενεία, όπως τα «Λουτρά της Εδέμ», το παλιό γήπεδο του Πανιωνίου, το Βελοδρόμιο ή το καφενείο του Γεωργαλέξη που εμφανιζόταν η διάσημη κομπανία του Κώστα Μασσέλου ή Νούρου αλλά και την Οικία Αθανασούλα, του «βασιλιά» του σιγαρόχαρτου, που μένει απαράλλαχτη μέχρι και σήμερα.

Στο εμπορικό - διοικητικό τμήμα οι αναγνώστες θα δουν τον

εμπορικό τρόπο οργάνωσης της προκυμαίας που καταλάμβανε τα 1.200 μέτρα από το μήκος της. Το εμπορικό λιμάνι, όπου στεγάστηκαν κτίρια που εξυπηρετούσαν τη διακίνηση ανθρώπων και αγαθών (τράπεζες, ναυτιλιακά πρακτορεία, λαϊκά ξενοδοχεία, εστιατόρια, κρατικές υπηρεσίες) με το γνωστό Πασαπόρτι όπου γινόταν ο έλεγχος διαβατηρίων, τις αποθήκες, τα χάνια και το τελωνείο που σήμερα έχει μετατραπεί σε χώρο αναψυχής και τα κτίρια της τοπικής διοίκησης.

«Εχουμε ανασύρει από τη λήθη πλήθος προσώπων, ονομάτων, οικογενειών, επιχειρήσεων, επιχειρηματιών που θεωρώ ότι μέχρι τώρα δεν τα γνωρίζαμε και δεν είχαμε εκτιμήσει τον ρόλο τους μέσα σε αυτή την πόλη», σημειώνει ο κ. Πουλημένος. Για τη σχεδιαστική απεικόνιση κάθε κτιρίου οι ερευνητές χρησιμοποίησαν δεκάδες φωτογραφίες και ανέσυραν πάμπολλα αρχεία, πολλά από τα οποία ήταν άγνωστα.

Με τα χρόνια «εκπαιδεύτηκαν» και οι ίδιοι να «διαβάζουν» τις πολλές και διαφορετικές πληροφορίες βλέποντας μόνο μια εικόνα και γι' αυτό τους ενοχλεί όταν βλέπουν το έργο τους να αναπαράγεται με διάφορους τρόπους χωρίς την άδειά τους. Η έρευνά τους, πάντως, δεν έχει σταματήσει και συνεχίζουν να συγκεντρώνουν υλικό το οποίο κάποια στιγμή θα βρει τον τρόπο να βγει στο φως. Το βιβλίο τους έχει γίνει ήδη σημείο αναφοράς μελετητών της περιοχής, ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων παρόλο που δεν έχει μεταφραστεί ακόμη στα αγγλικά.

Η περίοδος 1871-1914

Ενα αναπάντεχο όσο και συγκινητικό εύρημα της μελέτης τους δεν αφορά τόσο τα ίδια τα κτίρια της προκυμαίας όσο τη θύμησή τους. Η «χρυσή εποχή» της Σμύρνης, όπως παρουσιάστηκε μέσα από τις αναμνήσεις των προσφύγων πολλά χρόνια μετά την καταστροφή του 1922, τα ονόματα των διαφόρων ξενοδοχείων, καφενείων, προσώπων ή γεγονότων της πόλης πολλές φορές δεν ανταποκρίνονται στην περίοδο 1919-22 αλλά ανήκουν σε προηγούμενα χρόνια. Οι ερευνητές διαπίστωσαν

ότι αυτά αναφέρονται στην πραγματικότητα στο τέλος της περίφημης Μπελ Επόκ (1871-1914), στο τέλος της ειρηνικής και αισιόδοξης εποχής της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Οπως φαίνεται, το τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922 ήταν τόσο μεγάλο που η ανάγκη για την επιστροφή, έστω και ως ανάμνηση, σε καλύτερα χρόνια ήταν κάτι σαν ένας μηχανισμός ενστικτώδους αντίδρασης. «Από την πλευρά μας», σημειώνουν οι συγγραφείς, «ως ελάχιστο φόρο τιμής στους Μικρασιάτες πρόσφυγες και στον αγώνα τους να απλώσουν ρίζες στη νέα γη, κρατώντας παράλληλα ζωντανή τη μνήμη των τόπων καταγωγής τους, αποφασίσαμε να συνεχίσουμε την παράδοση».

«Εχουμε ανασύρει από τη λήθη πλήθος προσώπων, ονομάτων, οικογενειών, επιχειρήσεων, επιχειρηματιών», λέει στην «Κ» ο Γιώργος Πουλημένος.

Το Καφενείο «Μιμήκου» (πρώην «Εδέμ»). Το διώροφο κτίσμα, την εποχή που φιλοξενούσε το καφενείο «Μακεδονία». Δεξιά, η κατοικία που σήμερα στεγάζει το εστιατόριο «Recep Usta». Πιο πέρα, οι οικίες Αθανασούλα/Κωνσταντινίδη και Σεργάκη δεν έχουν κτιστεί ακόμη (1893-1900).