Η αρρώστια έρχεται όταν τη ζητήσεις
Το μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην διαδραματίζεται σε αποικία λεπρών στο ταραγμένο Κονγκό του 1960
μτφρ.: εκδ.
σελ.
ΗΛΙΑ ΜΑΓΚΛΙΝΗ Η λέπρα πιστεύεται πως ήρθε στην Ευρώπη όταν ο Μέγας Αλέξανδρος επέστρεψε από την Ασία. Πολύ γρήγορα, στη συνείδηση του κόσμου, η νόσος απέκτησε έντονα συμβολική προέκταση: μίασμα, κατάρα. Ο ασθενής έγινε αποσυνάγωγος, εξόριστος, καταραμένος. Oταν, στην Αγία Γραφή, ο Χριστός αγγίζει λεπρούς διαπράττει μια επαναστατική πράξη. Οταν δε τους θεραπεύει με θεϊκή παρέμβαση, τους απαλλάσσει όχι απλώς από μιαν άκρως οδυνηρή και αποκρουστική νόσο αλλά και από την (όποια) κατάρα – και την εξορία, τη μοναξιά.
Η λέπρα ως μίασμα δεν ήταν προϊόν των βιβλικών χρόνων μόνον. Το σκοτεινό συμβολικό της φορτίο άντεξε έως και βαθιά μέσα στον εικοστό αιώνα. Η Βικτόρια Χίσλοπ εμπνεύστηκε από την τραυματική μνήμη της αποικίας των λεπρών στη Σπιναλόγκα των αρχών του εικοστού αιώνα, στο πολύ δημοφιλές «Το νησί». Η Σπιναλόγκα έκλεισε το 1957, όμως το 1960 άλλες αποικίες λεπρών
στην καρδιά της Αφρικής άντεχαν ακόμη.
Σε ένα τέτοιο μέρος, στο πρώην Βελγικό Κονγκό, τοποθετεί ο Γκράχαμ Γκρην την πλοκή του μυθιστορήματός του «Καμένο χαρτί», στα ταραγμένα χρόνια της ανεξαρτησίας της χώρας από τους Βέλγους.
Ωστόσο, παραδόξως, τον Γκρην λίγο φαίνεται να τον ενδιαφέρει αυτό εδώ, σε αντίθεση, π.χ., με τον «Ησυχο Αμερικανό» στο Βιετνάμ του 1955. Το βάρος του εδώ πέφτει όλο σε μια νέα «καρδιά του σκότους», βαθιά μέσα στον ποταμό Κονγκό, αλλά χωρίς το μυστικιστικό όργιο της βίας του Κουρτς –από το βιβλίο του Τζόζεφ Κόνραντ– στη δική του αποικία της δεκαετίας του 1890.
Η όποια βία στο «Καμένο χαρτί» είναι αθόρυβη και μοιάζει να έρχεται από μέσα: η λέπρα ως έκφραση εσωτερικής έκπτωσης και ερήμωσης. Είναι η ψυχή που είναι η σάπια και αυτό βγαίνει στη σάρκα.
Οχι όμως για τους Αφρικανούς ασθενείς της αποικίας όσο για τον κεντρικό χαρακτήρα του βιβλίου, τον διάσημο αρχιτέκτονα Κερί (τόσο επιτυχημένος, που έγινε εξώφυλλο στο περιοδικό Time), ο οποίος εγκαταλείπει τα πάντα στην Ευρώπη, αηδιασμένος
με όλα, αλλά κυρίως με τον εαυτό του.
Ο Κερί εγκαθίσταται, περίπου τυχαία (διότι ώς εκεί έφτανε το ποταμόπλοιο), στο πρόχειρο, πρωτόγονο μάλλον λεπροκομείο που «τρέχει» ένας άθεος γιατρός, αλλά κυρίως Βέλγοι καθολικοί ιεραπόστολοι (αρχετυπικός συνδυασμός
σε βιβλίο του Γκρην αυτό το δίπολο πίστης-απιστίας).
Ωστόσο, ο Κερί δεν καταφεύγει στο Κονγκό για να εξιλεωθεί βοηθώντας άπορους Αφρικανούς. Στην αρχή έχει πάει εκεί «για να μην κάνει απολύτως τίποτα», για να μην είναι δημιουργικός και για να μην είναι ο φιλήδονος άνδρας που ήταν έως τότε, συνάπτοντας απανωτές και παράλληλες σχέσεις με γυναίκες τις οποίες εγκατέλειπε με χαρακτηριστική ευκολία και αδιαφορία.
Λεπτότητα και συντριβή
Ο υπαινιγμός του Γκρην εδώ δίνεται, λογοτεχνικά μιλώντας, δεξιοτεχνικά, με λεπτότητα αλλά και μια συντριβή: η επαγγελματική επιτυχία του Κερί, ο δημιουργικός του οίστρος, δεν είναι παρά αλληλένδετα πράγματα με τη λαγνεία του. Το ένα δεν κάνει χωρίς το άλλο στον δυτικό κόσμο της αφθονίας. Γι' αυτό νιώθει ότι πρέπει όλα να τα απαρνηθεί.
Οταν λοιπόν καταφτάνει στο Κονγκό είναι ένα «καμένο χαρτί»: ο δικός του ακρωτηριασμός, όπως στους λεπρούς, είναι ψυχικός και συναισθηματικός και, επιπλέον, σχετίζεται με τις προσωπικές του θρησκευτικές αναζητήσεις και ροπές. Εκεί, λοιπόν, στην καρδιά ενός σκοταδιού γεμάτου σάπιες σάρκες και ακρωτηριασμένους
λεπρούς, μπορεί να βρει το νόημα που αποζητάει απεγνωσμένα.
Κάπως έτσι έχουμε, σε μία ακόμα παραλλαγή, το κλασικό σκηνικό του Γκρην: μοναχικός λευκός άνδρας σε εσωτερική και εξωτερική περιπλάνηση, δέσμιος βεβαρημένου παρελθόντος, σε μακρινό, ταραγμένο τόπο, να βρίσκεται αντιμέτωπος με προσωπικά, υπαρξιακά, ηθικά διλήμματα. Μια φράση-κλειδί έρχεται πολύ νωρίς στο μυθιστόρημα από τον ηγούμενο των ιεραποστόλων: «Η αρρώστια είναι κάτι που έρχεται όταν το ζητήσεις».
Ο Ρίτσαρντ Γκριν, βιογράφος του Γκράχαμ (Richard Green, «The Unquiet American. A Life of Graham Greene», W. W. Norton & Company, 2020), γράφει πως δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει που ο Γκρην σαγηνεύτηκε από αυτό το θέμα, καθώς πολύ συχνά εξέφραζε μια απέχθεια απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Οπως έγραψε κάποτε σε μία από τις (πιο σημαντικές) ερωμένες του, την Κάθριν: «Μακάρι να έπαυα να είμαι ένας μπάσταρδος». Σχεδόν σε όλο το βιβλίο αυτήν ακριβώς τη φράση μοιάζει να ψιθυρίζει ο ήρωάς του, ο Κερί.
Ενα ακόμα έξοχο μυθιστόρημα από έναν πολύ μεγάλο συγγραφέα.
Στα ταραγμένα χρόνια της ανεξαρτησίας της χώρας από τους Βέλγους τοποθετεί ο Γκράχαμ Γκρην την πλοκή του μυθιστορήματός του «Καμένο χαρτί».