Σφαγιάστηκε μαζί με τον Χρυσόστομο
Η σκηνοθέτις Γιολάντα Μαρκοπούλου μιλάει για την ιστορία της οικογένειάς της
ΜΥΡΤΩ ΚΑΤΣΙΓΕΡΑ «Ιφιγένεια, θα μείνωμεν αυτήν τη νύκτα εδώ. Μην ανησυχείς. Ευρισκόμεθα μετά του Μητροπολίτου. Σε φιλώ, Νίκος».
Είναι Σεπτέμβριος του 1922 και με αυτό το σύντομο σημείωμα ο δημογέροντας της Σμύρνης Νικόλαος Τσουρουκτσόγλου ενημερώνει τη σύζυγό του ότι δεν θα γυρίσει σπίτι εκείνη τη νύχτα. Βρίσκεται με τον μητροπολίτη Χρυσόστομο και τον δημογέροντα Γεώργιο Κλημάνογλου στο γραφείο του Νουρεντίν πασά, του νέου διοικητή της Σμύρνης. Την επόμενη ημέρα και οι τρεις τους θα σφαγιασθούν από τον τουρκικό όχλο στους δρόμους της πόλης.
Το σημείωμα αυτό είναι ανεκτίμητο για πολλούς λόγους. Από τη μία δίνει μια διαφορετική εκδοχή για το χρονικό του τέλους του μητροπολίτη και των δημογερόντων, καθώς έρχεται σε αντίθεση με τις περισσότερες γνωστές έως τώρα μαρτυρίες, που υποστηρίζουν ότι οι τρεις άνδρες εκτελέστηκαν με έναν αποτρόπαιο τρόπο ευθύς μόλις διατάχθηκαν να παρουσιαστούν στον Νουρεντίν πασά ως εκπρόσωποι της ελληνικής κοινότητας και των κύριων σωμάτων που τη διοικούσαν: της Εκκλησίας και της Δημογεροντίας. Η δεύτερη ήταν ένα από τα δύο –μαζί με την Κεντρική Επιτροπή– αιρετά συμβούλια που διοικούσαν την κοινότητα της Σμύρνης.
Βάσει του σημειώματος εικάζουμε ότι πέρασαν τη νύχτα της 9ης Σεπτεμβρίου φυλακισμένοι και δολοφονήθηκαν το μεσημέρι της Κυριακής 10 Σεπτεμβρίου. Από την άλλη αποτελεί ένα πολύτιμο τεκμήριο που, 100 χρόνια
«Η ιστορία είναι πάρα πολύ θολή. Θα ήθελα πολύ να καταλάβουμε τι συνέβη εκείνες τις μέρες στο Διοικητήριο».
μετά τα γεγονότα, δίνει απαντήσεις στα ανοικτά ερωτήματα μιας οικογένειας.
Από γενιά σε γενιά
Η Γιολάντα Μαρκοπούλου είναι σκηνοθέτις και παραγωγός. Είναι επίσης η τρισέγγονη του Τσουρουκτσόγλου. Το πρώτο πράγμα που μου δείχνει όταν συναντιόμαστε είναι το καδραρισμένο –κάποτε προσεκτικά διπλωμένο– διαβατήριο που εξασφάλισε ο γιος του, Ιωάννης, από το προξενείο της Βραζιλίας, για να μεταφερθούν αυτός, η σύζυγός του και τα δύο παιδιά τους στην Αθήνα στις 6 Σεπτεμβρίου, λίγες μέρες πριν από τη δολοφονία του πατέρα του.
«Εχω μια πολύ έντονη εικόνα: ότι είναι η γιαγιά μου η Γιολάντα με αυτήν την ιστορία σαν παραμύθι», λέει η Γιολάντα Μαρκοπούλου, απόγονος του Νικολάου Τσουρουκτσόγλου.
μωρό στα χέρια της μητέρας της, της Μαρίας, σε ένα καραβάκι και έρχονται στην Ελλάδα. Μεγάλωσα με αυτή την ιστορία σαν παραμύθι», μου λέει. Η παιδική της ηλικία σημαδεύτηκε από τη μικρασιατική καταγωγή της. «Οσο ήμασταν μικρά μπορούσαμε να βιώσουμε μια πολύ άμεση σύνδεση με το τραύμα του ξεριζωμού, το οποίο μεταφέρεται από γενιά σε γενιά».
Αυτή, όμως, δεν είναι μια απλή διαδικασία. «Είναι πολύ σπάνιο να μιλήσει κάποιος στην οικογένειά του για όσα συνέβησαν. Κάποια στιγμή έρχεται η ώρα να το ανακαλύψεις μόνος σου», λέει. Σήμερα αφηγείται η ίδια στη μεγαλύτερη κόρη της, Χλόη, την ιστορία του προπρο-προπάππου της. Ο Νικόλαος
Τσουρουκτσόγλου, όπως και ο γιος του Ιωάννης, ήταν δημοσιογράφος και εκδότης εφημερίδων: της «Ημερησίας» και της «La Réforme» και αργότερα της «L'Indépendant», αντίστοιχα. Ανήκαν σε μια από τις επιφανέστερες οικογένειες της Σμύρνης και είχαν μεγάλη κοινωνική δραστηριότητα. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Σμυρνιό δημοσιογράφο Χρ. Σ. Σολομωνίδη, ο Νικόλαος σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, όπου είχε συμφοιτητή τον μετέπειτα Κάιζερ Γουλιέλμο, ο οποίος «εκτιμούσε την ευρυμάθεια του Ελληνα σπουδαστή».
«Είχε ένα πραγματικά τραγικό τέλος», λέει η Γιολάντα Μαρκοπούλου. «Τον έσφαξαν μαζί με τον Χρυσόστομο Σμύρνης». Η κ.
Καρτ ποστάλ Μαρκοπούλου μπορεί να ξέρει το τέλος της ιστορίας, αλλά δεν γνωρίζει όλες τις λεπτομέρειες για τις τελευταίες στιγμές του προγόνου της. Το βέβαιο είναι ότι το σώμα του δεν βρέθηκε ποτέ. Η γυναίκα του, η Ιφιγένεια, μάλλον κατάφερε αργότερα να διαφύγει στην Αθήνα. «Η ιστορία είναι πάρα πολύ θολή», μου λέει. «Θα ήθελα πάρα πολύ να καταλάβουμε τι συνέβη εκείνες τις μέρες στο Διοικητήριο, τι απέγινε η Ιφιγένεια».
Η έρευνά της, λοιπόν, συνεχίζεται. Αλλά σημασία έχει και ο ανορθόδοξος τρόπος με τον οποίο ξεκίνησε: μέσω της προετοιμασίας της παράστασης «Ε_ΦΥΓΑ Μικρασία», μιας sitespecific περιπατητικής παράστασης που θα παρουσιαστεί στον προσφυγικό συνοικισμό της Ανω Ελευσίνας (από τις 30 Σεπτεμβρίου), στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας. Μέσα από τις διηγήσεις κάποιων προσφύγων πρώτης γενιάς και κυρίως των απογόνων τους, μελών του Συλλόγου Μικρασιατών Ελευσίνας, συντίθεται η εμπειρία του μικρασιατικού ξεριζωμού στο τότε και το τώρα.
Προσωπική ματιά
«Δεν θα ήθελα να είναι ακόμα μία παράσταση που θα αφηγείται την ιστορία της Μικρασιατικής Καταστροφής. Σκέφτηκα να ξεκινήσω από μια πολύ προσωπική ματιά του τι είναι η Μικρασία για τους ανθρώπους που ζουν πια στην Ελλάδα και πώς αυτό τους έχει επηρεάσει, τους έχει στοιχειώσει, τους έχει δώσει ένα νόημα στη ζωή σε πολλά επίπεδα», μου λέει.
«Οταν γνώρισα τον Σύλλογο Μικρασιατών Ελευσίνας και με ξενάγησαν στην περιοχή, όσο είχα μια κάμερα στο χέρι, αρχίσαμε να ανακαλύπτουμε μαζί τι μας συνδέει. Αυτοί κάπως με έκαναν να ανακαλύψω την ιστορία μου, για να μπορέσω να τους την αφηγηθώ. Είχαμε μια σύνδεση πολύ αυθόρμητη και ζεστή και μια κοινή ανάγκη να μοιραστούμε τις ιστορίες των προγόνων μας. Και βρήκαμε έναν τρόπο να το κάνουμε αυτό μαζί», εξομολογείται.
Αυτό που έχει περισσότερη σημασία είναι να αφεθεί ο θεατής στον βιωματικό χαρακτήρα της παράστασης, να νιώσει ότι ανήκει και να εντοπίσει το παρόν μέσα στο παρελθόν. «Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αυτό που συνέβη στους Μικρασιάτες μπορεί να συμβεί στον καθέναν. Οι συνθήκες είναι, βέβαια, διαφορετικές, αλλά υπάρχουν άνθρωποι αυτή τη στιγμή που έχουν παρόμοιες εμπειρίες ξεριζωμού», επισημαίνει. Γι' αυτό και είναι σημαντική για εκείνη η συμμετοχή της νέας γενιάς στην αφήγηση της ιστορίας: «Μόνο έτσι μπορείς να αλλάξεις πράγματα στη σύγχρονη πραγματικότητα».
Το σίγουρο είναι πως ο καθένας κουβαλάει το τραύμα του ξεριζωμού διαφορετικά. Η Γιολάντα Μαρκοπούλου δεν γνωρίζει όλη την ιστορία των προγόνων της. Πολλοί απόγονοι προσφύγων στην Ελευσίνα φυλούν προσεκτικά το κλειδί ενός άλλου σπιτιού, στο οποίο δεν θα γυρίσουν ποτέ. Ομως, τελικά, το τραύμα αυτό είναι συλλογικό. Οπως παρατηρεί η Γιολάντα Μαρκοπούλου, «λίγο-πολύ οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ένα κομματάκι που προέρχεται από τη Μικρασία, το οποίο ανακαλύπτουμε στην πορεία».