Βαλέρι Πολιακόφ, «μόνιμος κάτοικος» του Διαστήματος
ΤΓΙΩΡΓΟΥ ΤΣΑΚΝΙΑ* ην περασμένη Δευτέρα 19 Σεπτεμβρίου, η ρωσική διαστημική εταιρεία (Roscosmos) ανακοίνωσε ότι πέθανε σε ηλικία 80 ετών ο κοσμοναύτης Βαλέρι Βλαντίμιροβιτς Πολιακόφ. Ο Πολιακόφ κατείχε το ρεκόρ της πιο μακρόχρονης παραμονής στο Διάστημα: έζησε στον Μιρ, τον σοβιετικό και εν συνεχεία ρωσικό διαστημικό σταθμό, από τις 8 Ιανουαρίου του 1994 έως τις 22 Μαρτίου του 1995. Σύνολο: 437 ημέρες, 17 ώρες και 58 λεπτά. Αυτό το χρονικό διάστημα ολοκλήρωσε περισσότερες από 7.000 περιστροφές γύρω από τη Γη.
Πώς περνάνε 10.505 ώρες (εντάξει, παρά δύο λεπτά) στο Διάστημα; Το 2007, ο Βαλέρι Πολιακόφ ρωτήθηκε σχετικά από τον Αντρέι Μιχάιλοφ, συντάκτη του ενημερωτικού ιστότοπου Pravda.ru: «Ελεύθερος χρόνος υπήρχε ελάχιστος. Τις ώρες της ανάπαυσης διάβαζα περιοδικά και βιβλία. Μου άρεσαν πολύ το μυθιστόρημα του Μπορίς Μοζάεφ «Αγρότες και αγρότισσες» και τα «Λευκά ενδύματα» του Βλαντιμίρ Ντουντίντσεφ. Τα τελευταία χρόνια έχουν μαζευτεί πολύ ωραία βιβλία στον Διαστημικό Σταθμό».
Γεννημένος το 1942 στην Τούλα, ο Πολιακόφ σπούδασε ιατρική και εν συνεχεία ειδικεύτηκε στην παρασιτολογία και στις τροπικές ασθένειες. Επειτα άρχισε να εργάζεται για το σοβιετικό υπουργείο Υγείας και το 1964, μετά τη συμμετοχή του Μπορίς Γιεγκόροφ στην αποστολή του «Βοσχόντ 1» (ήταν η πρώτη φορά που γιατρός ταξίδευε στο Διάστημα) στράφηκε στην αεροναυτική ιατρική. Επελέγη ως κοσμοναύτης το 1972 και το πρώτο του ταξίδι ήταν το 1988, όταν έμεινε στον διαστημικό σταθμό Μιρ 240 ημέρες. Το σύνολο των ημερών του στο Διάστημα (678) συνιστούσε επίσης ρεκόρ, το οποίο έκτοτε ξεπεράστηκε από τους κοσμοναύτες Σεργκέι Κρικαλιόφ (804) και Σεργκέι Αντρέγιεφ (747). Αντικείμενο των ερευνών του –με τον εαυτό του ενίοτε ως πειραματόζωο– ήταν η ζωή σε συνθήκες μικροβαρύτητας και οι συνέπειές της στην ανθρώπινη υγεία, με την προοπτική διοργάνωσης στο μέλλον μακροχρόνιων αποστολών, π.χ. στον Αρη. Δημοσίευσε βιβλία και άρθρα σχετικά με το αντικείμενό του, υπήρξε μέλος διεθνών οργανισμών και τιμήθηκε με βραβεία και παράσημα από τις δύο πατρίδες του, τη Σοβιετική Ενωση και τη Ρωσία.
Ο βιβλιόφιλος –και φιλοπερίεργος– αναγνώστης θα ήθελε να ρίξει μια ματιά στον κατάλογο αυτής της μοναδικής βιβλιοθήκης στον διαστημικό σταθμό· από το ρήμα πάντως που χρησιμοποίησε ο Πολιακόφ («μαζευτεί») συμπεραίνουμε πως μάλλον επρόκειτο για βιβλία που έφερναν στον σταθμό οι κοσμοναύτες, τα οποία άφηναν εκεί όταν επέστρεφαν στη Γη.
Τα βιβλία που ξεχώρισε ο Πολιακόφ στο Διάστημα έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Οι συγγραφείς τους ανήκουν στην ίδια γενιά –ο Μοζάεφ γεννήθηκε το 1923, ο Ντουντίντσεφ το 1918– και πολέμησαν κατά των Ναζί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Αμφότεροι είχαν προβλήματα με το σοβιετικό καθεστώς λόγω του συγγραφικού τους έργου και αντιμετώπισαν ασφυκτικούς περιορισμούς και απαγορεύσεις. Ο πατέρας του Μοζάεφ εκτοπίστηκε το 1935 στη Σιβηρία, όπου και πέθανε. Ενα από τα γνωστότερα έργα του, τα «Επεισόδια από τη ζωή του Φιόντορ Κουζκίν», γραμμένο την περίοδο 1964-65, έχει ως ήρωα έναν αγρότη που στα μέσα της δεκαετίας του '50 αποφασίζει να εγκαταλείψει το κολχόζ της περιοχής του και να καλλιεργήσει μόνος του ένα μικρό κομμάτι γης, συγκρουόμενος έτσι με εκπροσώπους του σοβιετικού κατεστημένου. Οσο για το «Αγρότες και αγρότισσες», ο Μοζάεφ συνέλαβε την ιδέα πολύ πριν από τη συγγραφή και την έκδοσή του – το 1969 περιέγραψε το θέμα και την πλοκή στον Αλεξάντρ Σολζενίτσιν. Οι δύο τόμοι κυκλοφόρησαν το 1976 και το 1987, και περιγράφουν τη ζωή στην περιοχή του Ριαζάν τα χρόνια της βίαιης κολεκτιβοποίησης, στα τέλη της
δεκαετίας του '20 με αρχές της δεκαετίας του '30, καθώς και το ιστορικό γεγονός της εξέγερσης των αγροτών τον Φεβρουάριο του 1930 στο Πιτέλινο, το χωριό όπου γεννήθηκε ο συγγραφέας. Η εξέγερση κατεστάλη βίαια από το σοβιετικό καθεστώς και το χωριό αποδεκατίστηκε.
Ο Ντουντίντσεφ γεννήθηκε κοντά στο Χάρκοβο. Ο πατέρας του, πρώην αξιωματικός του τσαρικού στρατού, εκτελέστηκε από τους μπολσεβίκους στη διάρκεια του εμφυλίου. Το βιβλίο του με τίτλο «Ουκ επ' άρτω μόνω» κατόρθωσε να το εκδώσει, ύστερα από πολλές αρνήσεις εκδοτών, το 1957, την περίοδο της «αποσταλινοποίησης» του Χρουστσόφ. Θέμα του, ένας επιστήμονας που προσπαθεί να πείσει για τη χρησιμότητα κάποιας εφεύρεσής του κι έτσι συγκρούεται με τη σοβιετική γραφειοκρατία, μέχρι που καταλήγει σε γκουλάγκ ως κατάσκοπος. Δυσμενή κριτική για το βιβλίο αυτό έγραψε ο ίδιος ο Χρουστσόφ. Εν συνεχεία, ο συγγραφέας υπέστη συντονισμένη και σφοδρή επίθεση σε συνεδρίαση της Ενωσης Σοβιετικών Λογοτεχνών, στη διάρκεια της οποίας λιποθύμησε. Εκτοτε κατόρθωσε να δημοσιεύσει μόνο δύο βιβλία και έζησε χάρη στην ελεημοσύνη των φίλων του μέχρι την εποχή της περεστρόικας. Τότε, το 1987, εξέδωσε τα «Λευκά ενδύματα», μυθιστόρημα για τη σοβιετική επιστήμη στα
χρόνια της κυριαρχίας του Τροφίμ Λισένκο, του βιολόγου που απέρριπτε τον Δαρβίνο και τον Μέντελ ως εκπροσώπους της αστικής επιστήμης. Ο Λισένκο κατόρθωσε να πείσει τον Στάλιν για την ορθότητα των ανερμάτιστων ψευδοεπιστημονικών απόψεών του και να τις καταστήσει δόγμα, εξαναγκάζοντας λαμπρούς επιστήμονες είτε να εναρμονιστούν υποκριτικά είτε να μείνουν χωρίς δουλειά – ή και να χάσουν την ελευθερία τους. Τα «Λευκά ενδύματα» πήραν το κρατικό βραβείο μυθιστορήματος την επόμενη χρονιά από την κυκλοφορία τους.
Ο βιβλιόφιλος και φιλοπερίεργος αναγνώστης μας θα ήθελε ίσως να μάθει γιατί ο κοσμοναύτης Πολιακόφ ξεχώρισε αυτά τα δύο βιβλία – δύο έργα με θέματα επώδυνα, τραυματικά, που ξύνουν πληγές και ανακαλούν σκοτεινές μέρες, από μια χώρα που δεν υπάρχει πια.
Ακόμη και αν ο Πολιακόφ δεν είχε ειδικούς (οικογενειακούς) λόγους να επιστρέφει διά της λογοτεχνίας στις μέρες του σταλινικού ζόφου, είχε σίγουρα το μερίδιό του στη συλλογική μνήμη· ίσως ήταν αρκετό. Το 1994-95, όταν εκείνος διάβαζε τους «αντικαθεστωτικούς» συγγραφείς στο Διάστημα, η ΕΣΣΔ είχε ήδη πάψει να υπάρχει· παρέμενε, ωστόσο, η πατρίδα του: η παιδική του ηλικία.
Ο Πολιακόφ κατείχε το ρεκόρ της πιο μακρόχρονης παραμονής στο Διάστημα: έζησε στον Μιρ, τον σοβιετικό και εν συνεχεία ρωσικό διαστημικό σταθμό, 437 ημέρες, 17 ώρες και 58 λεπτά.