Ηταν αναπόφευκτη η καταστροφή του ποντιακού ελληνισμού;
Η ριζική μεταβολή των διεθνών συνθηκών, η πολιτική των ελληνικών κυβερνήσεων και τα σχέδια του Ελευθερίου Βενιζέλου και του μητροπολίτη Χρυσάνθου για τον Πόντο που δεν ευοδώθηκαν
του Πόντου απελάθηκε και εστάλη σε τάγματα εργασίας στο Ερζερούμ. Εκείνη την εποχή έδρασε και το Ειδικό Δικαστήριο της Τουρκικής Ανεξαρτησίας στην Αμάσεια, το οποίο καταδίκασε πολλά σημαίνοντα πρόσωπα σε θάνατο διά απαγχονισμού. Ο ελληνισμός του Πόντου ξεριζώθηκε κατά πρώτον στη διάρκεια των μαχών και ολοκληρωτικά μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης, με την ελληνοτουρκική ανταλλαγή των πληθυσμών.
Είναι ενδεικτική η κατακλείδα στο μνημειώδες σύγγραμμα του Χρυσάνθου, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος»:
«Τη ενόχω συνεργία των συμμάχων χριστιανικών Δυνάμεων της Δύσεως κατά τα έτη 19191922 το εθνικόν κίνημα των Τούρκων του Μουσταφά Κεμάλ πασά συνεπλήρωσε το έργον των Νεοτούρκων και κατά εκατοντάδας απηγχονίζοντο Ελληνες κληρικοί και πρόκριτοι του Πόντου, εν οις και ο αντιπρόσωπος της μητροπόλεως Τραπεζούντος αείμνηστος Ματθαίος Κωφίδης, ενώ χιλιάδες άλλαι στρατευσίμων νέων κατεδικάζοντο εις τον διά της πείνης και των ταλαιπωριών θάνατον εν τη εξορία. Και επήλθε κατά Αύγουστον του 1922 η Μικρασιατική καταστροφή και επηκολούθησεν εν έτει 1923 η ανταλλαγή των πληθυσμών και η εντεύθεν ερήμωσις Πόντου, Μικράς Ασίας και Θράκης και η καταστροφή ολοκλήρου χριστιανικού πολιτισμού. Και εσβέσθη η Εκκλησία Τραπεζούντος και κληρονομία ημών μετεστράφη αλλοτρίοις, οι οίκοι ημών ξένοις».
Τη συντριβή που επήλθε υπό το βάρος δυσανάλογα ανώτερης και βίαιης παρέμβασης εξωγενών παραγόντων περιγράφει η Ελένη Παπαβασιλείου από τον οικισμό Σαμανάντων Τραπεζούντος (Αρχείο Προφορικής Παράδοσης Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, «Η Εξοδος»):
«Σε λίγον καιρό, όμως, άρχισαν και οι δικές μας ταλαιπωρίες. Οι Τούρκοι χτύπησαν όλους εκείνους που έδειξαν ενθουσιασμό με τον ερχομό των Ρώσων. Τάγματα εργασίας, εξορία, φυλακή, ομαδικές εκτελέσεις. Ο πληθυσμός του Πόντου αφανίστηκε».